पुर्खौँदेखि कालीगण्डकी नदीमा डुंगा खियाएर र बालुवा निकालेर गर्जो टार्दै आएका बागलुङ नगरपालिका– १ रामरेखाका माझी समुदाय संकटमा परेका छन् । पुर्खौँदेखिको पेसा अँगाल्दै जीविकोपार्जन गर्दै आएका उनीहरू नदीमा छिर्न नपाउँदा अहिले फुर्सिदला भएका छन् । न्यून आयस्तर भएका सीमान्तकृत उनीहरू नदीमा नपसेको दुई वर्ष पुगेको छ । 

पुस्तौँदेखि कालीगण्डकी किनाराको खनियाबासमा बस्दै आएका १७ घरपरिवार माझी समुदाय बागलुङ–पोखरा सडक विस्तारका क्रममा विस्थापित भएपछि बागलुङको बांगेचौरमा आश्रित थिए । बागलुङ नगरपालिकाले सीमान्तकृत माझी समुदायलाई खनियाबासमा जग्गासहितको घर बनाइदिएको थियो । पुस्तौँदेखि यही कालीगण्डकी नदीको छेउमा बस्तै आएका आफूहरूलाई दुई वर्षदेखि कालीगण्डकी नदीमा पस्न नदिएको देउकुमारी माझीले दुःखेसो गरिन् । 

‘हाम्रो आश्रयस्थल नै कालीगण्डकी नदी थियो, अहिले त्यही नदीमा नगएको दुई वर्ष भयो, माझी समुदायको पीडा कसले बुझ्ने, कालीगण्डकी नदीमा खनी–खोस्री गरेर जीविका चलाउँदै आएका थियाैँ, अहिले बालुवा निकाल्न दिइँदैन, रातको समयमा डोजरले निकालेर आँखैअगाडि लगेर जान्छ, हामी त हेरेकोहेरै,’ उनले भनिन्, ‘पहिला सुन चाल्ने बगर अहिले छैन, खोलामा डोजर हालेर बगर नै राखेनन्, त्यही बालुवा निकालेर पेट पाल्दै आएका थियौँ, अहिले बालुवा लिनलाई ट्र्याक्टर आउँदैनन्, हामीले बिल बनाएर बालुवा बिक्री गर्न कहाँ सक्छौँ र ?’

उनले पुर्खौँदेखिको पेसालाई सरकारले हटाउँदा माझी समुदायले हातमुख जोर्न समस्या भएको जनाउँदै स्थानीय सरकारलाई पटक–पटक गुनासो गरे पनि सुनुवाइ नभएको बताइन्। उनले नदीजन्य उत्खनन रोक्नका लागि हामी जस्तालाई रोक लगाएको र क्रसर व्यवसायीलाई प्रोत्साहन गरेको दुःखेसो सुनाइन् ।  पहिला बालुवा चाल्ने गरे पनि अहिले खोला गहिरो भएर गएकाले एक दशकदेखि यहाँका माझी समुदायले बालुवा चाल्न छोडेका छन् । 

पछिल्लो समय कालीगण्डकीमा माछासमेत कम पाइन थालेपछि उनीहरू पेसाबाट पलायन भइरहेको पाइएको छ । यहाँका माझी समुदाय हातमुख जोर्नकै लागि बिस्तारै पेसा परिवर्तन गर्न बाध्य भएको स्थानीय मंगली माझीले बताइन् । 

‘हाम्रो त खोलाबाट बालुवा निकाल्ने अधिकारनै हो, तर माफियाले गरिखान दिएनन्, रातिमा डोजर लगाएर चोर्ने कार्य भइरहन्छ, हामीलाई एक बोरा बालुवा निकाल्न नदिएको दुई वर्ष भयो, हाम्रो पीडा कसैले बुझ्दैनन् यहाँका माझी अहिले अरूको घरमा काम गर्ने, ज्यालादारीमा खोतालो जाने, खेतबारीमा काम गर्न जान थालेका छौँ,’ उनले भनिन्, ‘अहिले यहाँका युवाले माछा मार्ने जाल र ढडिया बुन्न छोडेका छन्, खोलामा पस्न नपाएपछि माझी समुदायको अस्तित्व नै खतरामा पर्‍यो, माझी समुदायलाई नगरपालिकाले जग्गा दियो, घर दियो, तर रोजीरोटीका लागि पहल गरोस् भन्ने चाहना छ ।’ 

खनियाबासमा अहिले १७ माझी परिवार बसोवास गर्दै आएका छन् । यहाँका युवायुवती बिस्तारै सहकारी र अन्य संघसंस्थामा कार्यरत हुन थालेका छन् भने वृद्धवृद्धा नदीमा बालुवा निकाल्न नपाएपछि फुर्सदिला भएका छन् । 

माझी परिवारका अधिकांश सदस्यको जीविका कालीगण्डकीको बगरमा निर्भर भए पनि पछिल्लो दुई वर्ष कालीगण्डकी नदीमा बालुवा निकाल्न प्रशासनले रोक लगाएको छ ।  खनी–खोस्री बालुवा निकाल्न प्रशासनले रोक लगाए पनि पारिपट्टि पर्वततर्फबाट भने रातको समयमा अवैध कालीगण्डकी नदी दोहोन रोकिएको छैन । ठूला उपकरणले रातको समयमा कालीगण्डकी नदी दोहन गर्दा कालीगण्डकीको बगर पर्वततर्फ र कालीगण्डकीको धार बागलुङतर्फ फर्केको छ । 

कालीगण्डकीको धार परिवर्तन हुँदा बागलुङतर्फको माझी बस्ती र मालढुंगाको बस्तीसमेत जोखिममा परेको जनाइएको छ । कालीगण्डकी किनारमा गिट्टी कुट्ने, बालुवा चाल्ने र माछा मार्ने माझीले आफ्नो जीविका चलाउन विभिन्न विकल्प खोज्न थालेको स्थानीय हर्कबहादुर बोटेले दुःखेसो सुनाए ।