दृष्टिकोण प्रिन्ट संस्करण

खोपको खरिदमा पारदर्शिता

बहस

खोप खरिद गर्नुअघि खोपको उपयुक्तता तथा लागत लाभको हिसाबकिताबले पारदर्शिताका साथै सूचित निर्णय प्रणालीको विकासमा पनि सहयोग‌ पुर्‍याउँछ

नेपाललगायत संसारभरि नै कोरोनाविरुद्धको खोप खरिदको चटारो छ । सरकारका संयन्त्रहरू यही प्रक्रिया सहजीकरणमा लागेका छन् । खोप सल्लाहकार समिति कुन खोप सबभन्दा उचित हुन्छ, छुट्याउँदै होला । अर्थ मन्त्रालयले खोपकै लागि भनेर ४२ अर्ब रुपैयाँ विनियोजन गरेको खबर छ । त्यस्तै, भारतीय, चिनियाँ तथा रुसी कूटनीतिक नियोगहरूमा खोपको आपूर्तिका लागि दौडधुप छ । स्वास्थ्य मन्त्रालय पनि यही काममा व्यस्त छ । खोप कसको खरिद गर्ने ? कहिलेसम्म ल्याउने ? कस–कसलाई पहिला लगाउने ? भन्नेबारेमा बहस चलिरहेकै छ । दुई करोड जनतालाई खोप लगाउन स्वास्थ्यकर्मी कसरी परिचालन गर्ने भन्ने योजना बनिरहेको छ । परेको खण्डमा निजी क्षेत्रसँग सहकार्य गर्ने सोच पनि छ । स्वास्थ्यमन्त्री हृदयेश त्रिपाठीले प्रकिया पारदर्शी हुने आश्वासन दिएका छन् ।

मेरो पनि सुझाब प्रक्रिया पारदर्शी हुनुपर्नेमा नै छ । ओम्नी काण्डको अविश्वास नदोहोरियोस् भन्नका खातिर पनि खोप छानिने प्रक्रिया तथा हिसाब सबै सार्वजनिक गर्नु जरुरी छ । हरेक आयोजना अथवा खरिदअगाडि लागत र लाभको विश्लेषण गर्नु जरुरी हुन्छ । लागतभन्दा लाभ कति बढी छ, त्यसको आधारमा खरिद अघि बढाउँदा, कमिसनको ठाउँ रहँदैन । राष्ट्रहरूलाई खोप छान्न सहज बनाइदिनका लागि विश्व स्वास्थ्य संगठनले एउटा प्रक्रियागत पुस्तिका निकालेको छ । यस पुस्तिकाको अध्ययन त खोप सल्लाहकार समितिले गरिसकेको नै होला । यो लेख भने सर्वसाधारणलाई खोप छान्ने वैज्ञानिक तरिका अवगत गराउन लेखिएको हो र यसमा बजारमा आइसकेका र आउन बाँकी खोपलाई तौलने पनि प्रयास गरिएको छ । 

विश्व स्वास्थ्य संगठनले निकालेको ‘राष्ट्रिय खोप कार्यक्रममा नयाँ खोप समावेश गर्दा सोच्नुपर्ने कुराहरू’ शीर्षकको पुस्तिका कोरोना महामारीभन्दा अगाडि निकालिएको हो । त्यसैले यस पुस्तिकाले कोरोनाअगाडिका पखाला, इन्सेफलाइटिसजस्ता रोगविरुद्ध देशव्यापी रूपमा खोप कतिखेर लागू गर्ने जानकारी गराएको छ । यस्ता रोगविरुद्ध खोप नल्याउँदा पनि त्यत्रो ठूलो नोक्सानी हुँदैन । कोरोनाको कहानी भने धेरैजसो देशका लागि भिन्नै छ । कोरोनाविरुद्ध खोप चाहिन्छ कि चाहिँदैन भन्ने विषयमा द्विविधा छैन । धेरैजसो देशमा खालि कुन खोप ल्याउँदा उचित हुन्छ भन्ने विषयमा द्विविधा छ । 

विभिन्न खोपमध्ये हामीलाई कुनचाहिँ उत्तम हुन्छ भन्न निम्न बुँदामा विश्लेषण गर्नुपर्छ : खोप कति सुरक्षित छ ? खोप कति उपयोगी छ ? खोपले संक्रमणबाट कति समय सुरक्षा दिन्छ ? कति उमेरकालाई प्रतिरक्षा गर्छ ? खोप लिएकाबाहेक अरूलाई पनि बचाउन सक्ने‌ क्षमता छ कि छैन ? तथा, अरू रोगबाट बचाउन सक्ने क्षमता छ/छैन ? 
 

पुस्तिकाअनुसार खोप अहिले नै ल्याउने–नल्याउने निर्णयका लागि तीनवटा कुरा महत्वपूर्ण छन् : देशमा रोगको प्रकृति, खोपको प्रकृति तथा खोप कार्यक्रमको सबलता । देशमा रोगको प्रकृतिमा रोगलाई देश, विदेशमा कसरी हेरिन्छ ? रोग कति फैलिएको छ ? तथा रोगको उपचारका कुन–कुन‌ विधि उपलब्ध छन् ? भन्ने पर्छन् । निश्चित रूपमा कोरोनाको यो महामारीलाई नेपाल तथा विश्वव्यापी रूपमा नै एकदम गम्भीर रूपमा हेरिएको छ । एक वर्ष भयो, महामारीका कारण विश्वभर नै धेरै गतिविधि ठप्प छन् । यस हिसाबले कोरोनाको खोपलाई विश्वले अँध्यारो गुफाको एक छेउमा देखिएको उज्यालोको रूपमा हेरेको छ । कोरोना महामारी अमेरिका तथा पश्चिमी मुलुकहरूमा व्यापक फैलिएको र प्रतिहजार जनसंख्यामा एकजना भन्दा बढीको मृत्यु भएको अवस्था छ । रोग फैलावटको हिसाबले पश्चिमा मुलुकमा खोपको विकल्प छैन । नेपालमा कोरोनाको अवस्था अलि भिन्न छ । यसबाट मृत्यु प्रतिदश हजार जनसंख्यामा एकजना पनि छैन । अझ पछिल्लो समय प्रतिदिन मृत्युको संख्या घटेर ५–१० पुगेको छ । 

खोप खरिदको निर्णयमा दोस्रो महत्वपूर्ण पक्ष, खोपको प्रकृति, जुन अहिले बढी चर्चामा पनि छ । अहिलेसम्म मानवीय परीक्षणको तेस्रो चरण पार गरेका तीनवटा खोप प्रयोगमा आइसकेका छन् । फाइजर बायोटेक, मोडेर्ना र अक्सफोर्डका खोप विभिन्न मुलुकमा दिन थालिसकिएको छ । चीनको सिनोभ्याक तथा सिनोफार्म र रुसको स्पुतनिक–५ को प्रयोग सुरु त भयो, तर तेस्रो चरणको मानवीय परीक्षणको नतिजा आउन बाँकी नै छ । सर्वप्रथम यी खोपको प्रविधिको बारेमा चर्चा गरौँ । गोलाकार भाइरसको बाहिर एस प्रोटिन पाइन्छ । कोरोना लागेपछि यही प्रोटिनलाई चिन्ने र जोडिने प्रतिरोधात्मक तत्वहरू शरीरले उत्पादन गर्छ र दोस्रोपटक रोग लाग्नबाट बचाउँछ । यी सबै खोपले शरीरलाई भाइरसको संक्रमण नभई एस प्रोटिन उत्पादन गर्न लगाउँछन्, ताकि भाइरसविरुद्ध प्रतिरोधात्मक क्षमता विकास होस् । फाइजर र मोडेर्नाका खोपमा नौलो एम‌आर‌एनए प्रविधि प्रयोग गरिएको छ, जसमा एमआरएनएको खाकामा एस प्रोटिन बन्छ । अक्सफोर्डको खोप‌मा एस प्रोटिन बनाउने डिएनए चिम्पान्जी (एक जातिको वनमान्छे) लाई रुघा लगाउने भाइरसमा राखिएको हुन्छ । स्पुतनिक–५ मा पनि अक्सफोर्डकै प्रविधि प्रयोग गरिएको छ । यसमा भने डिएनए मानिसलाई रुघा लगाउने भाइरसमा राखिएको हुन्छ । चीनको सिनोभ्याक तथा सिनोफार्मले बनाएका खोपमा मृत कोरोना भाइरसकै टुक्राटाक्री राखिएको छ । 

यी विभिन्न खोपमध्ये हामीलाई कुनचाहिँ उत्तम हुन्छ भन्नका लागि निम्न बुँदामा विश्लेषण गर्नुपर्छ : खोप कति सुरक्षित छ ? खोप कति उपयोगी छ ? खोपले संक्रमणबाट कति समय सुरक्षा दिन्छ ? कति उमेरकालाई प्रतिरक्षा गर्छ ? खोप लिएकाबाहेक अरूलाई पनि बचाउन सक्ने‌ क्षमता छ कि छैन ? तथा, अरू रोगबाट बचाउन सक्ने क्षमता (क्रसइम्युनिटी छ कि छैन ? यी बुँदाहरूमा कुनै पनि खोपको सुरक्षा दिने समयावधि, खोप नलिएकालाई पनि बचाउने क्षमता र अरू रोगबाट बचाउने क्षमता अनुसन्धान भ‌एको छैन । तेस्रो मानवीय परीक्षणपछि खोपहरू कति सुरक्षित र प्रभावकारी छन् भन्ने थाहा हुन‌ आएको छ । कति खोपका समकक्षीहरूको मूल्यांकनसहितको नतिजा प्रतिष्ठित जर्नलमा छापिएको छ । जसले नतिजालाई थप विश्वासयोग्य बनाएको छ ।

अब खोपहरू कति सुरक्षित छन् भन्नेबारे चर्चा गरौँ । फाइजर तथा मोडेर्नाको खोपको सुरक्षा स्थिति उस्तै छ । संक्रमणबाट जोगिन शरीरले प्रतिरोधात्मक क्षमता विकास गर्न दुवै खोपका दुई डोज लगाउनुपर्छ । खोप लगाएको एक हप्तासम्म थकाइ लाग्ने, चिसो लाग्ने, ज्वरो आउने जस्ता लक्षण धेरैजनामा देखिन्छन् । खोपका कारण कडा प्रतिकूल घटना दुई प्रतिशतभन्दा कमलाई मात्र भएको छ । ठूलो मात्रामा खोप लगाउँदा कोहीकोहीलाई प्रतिक्रियात्मक झट्का लागेको पनि समाचार आएका छन् । कसैलाई त्यस्तो भ‌एमा खोप दोहोर्‍याएर नलगाउँदा नै उत्तम हुन्छ । अक्सफोर्डको खोप‌का कारण असहज भएको खण्डमा सिटामोल खान भनि‌एको छ । तेस्रो र चौथो चरणको मानवीय परीक्षणमा एक–दुईवटा कडा प्रतिकूल घटना देखि‌एका छन् । तर, खोपकै कारणले यी घटना घटेका हुन् भन्ने पनि निश्चित छैन । स्पुतनिक–५ र सिनोभ्याक तथा सिनोफार्मका खोप पनि थाहा भ‌एसम्म सुरक्षित नै भेटिएका छन् । 

माथि उल्लेखित ६ वटै खोप धेरै हदसम्म सुरक्षित भ‌एकाले फरक खोज्नलाई प्रभावकारिता हेर्नु जरुरी हुन्छ । अमेरिकाको खाद्यान्न तथा औषधि विभागको नीतिअनुसार खोपलाई बजारमा ल्याउन खोप कमसेकम ५० प्रतिशत प्रभावकारी हुनुपर्छ । खोपको तेस्रो चरणको परीक्षणमा हजारौँलाई दुइटा समूहमा विभाजन गरिन्छ । एउटा समूहलाई खोप दिइन्छ भने अर्काे समूहलाई खोप दिइएको भनेर खोपको मूल तत्व नरहेको सामग्री दिइन्छ । खोप प्रभावकारी भ‌एमा खोप लगाएको समूहमा कम कोरोना भाइरस लाग्छ । खोपको मूल तत्व नपाएको समूहमा १० जनालाई कोरोना लाग्यो, अनि खोप लगाएको समूहमा दुईजनालाई कोरोना लाग्यो भने खोप ८० प्रतिशत प्रभावकारी हुन्छ । सोहीअनुसार तेस्रो चरणको मानवीय परीक्षणबाट मोडेर्नाको खोप ९४.१ प्रतिशत प्रभावकारी देखियो । खोप नलगाएको समूहमा १८५ जनालाई कोरोना लाग्यो भने खोप लगाएको समूहमा ११ जनालाई मात्र लाग्यो । परीक्षण लगभग २८ हजारजनामा गरिएको थियो । र, खोप १८ वर्षमाथिका मानिसलाई मात्र दिइएको थियो । 

कोरोनाविरुद्ध खोप कार्यक्रम सञ्चालन गर्नु चुनौती मात्र नभ‌एर एउटा अवसर पनि हो । जनशक्ति छैन‌ भने जनशक्तिको विकास गर्ने अवसर हो । भण्डारण क्षमता पर्याप्त छैन भने क्षमता बढाउन सकिन्छ । रोगको अनुगमन‌ गर्ने क्षमता अपुग छ भने त्यो थप्न सकिन्छ । 
 

फाइजरको खोप परीक्षण लगभग ४० हजारजनामा गरिएको थियो । खोप लगाएको समूहमा नौजनालाई रोग लाग्दा खोप नलगाएको समूहमा १६९ जनालाई रोग लाग्यो । यसअनुसार खोपको प्रभावकारिता ९४.७ प्रतिशत हुन पुग्यो । यस खोपको परीक्षण १६ वर्षमाथिका व्यक्तिमा गरिएको थियो । अक्सफोर्डको अहिलेसम्म आएको तेस्रो चरणको परीक्षणको दुई प्रकारका नतिजा छन् । धेरैजनामा उही डोज दुईचोटि दिइयो । यो समूहमा प्रभावकारिता ६२.१ प्रतिशत देखियो । थोरैजनामा पहिलो डोज आधा र दोस्रो डोज पूरा दिइयो । यो समूहमा प्रभावकारिता ९० प्रतिशत देखियो । तेस्रो चरणका परीक्षणहरू विभिन्न देशमा अझै जारी छन् । अझ भरपर्दाे नतिजा केही समयपछि आउनेछन् । 

रुसी स्पुतनिक–५ को तेस्रो चरणको परीक्षणको प्रारम्भिक नतिजाअनुसार खोप ९१.४ प्रतिशत प्रभावकारी देखिएको छ । जाँच लगभग २३ हजारजनामा गरिएको थियो । यी नतिजाहरूको समीक्षा गर्दा आर‌एन‌ए प्रविधिको खोप ९५ प्रतिशत प्रभावकारी तथा एडिनो भाइरस प्रविधिको खोप ९० प्रतिशतसम्म प्रभावकारी देखिएको छ । दुई चिनियाँ खोपको तेस्रो चरणको परीक्षण विभिन्न देशमा भ‌एर भिन्न–भिन्न नतिजा आइरहेका छन् । सिनोभ्याकको खोप टर्की, इन्डोनेसिया र ब्राजिलमा ९१ प्रतिशत, ६५ प्रतिशत र ५० प्रतिशत प्रभावकारी देखिएका छन् । सिनोफार्मले आफ्नो खोप ७९ प्रतिशत प्रभावकारी छ भनेर भनेको छ । प्रयोगकर्ता युएईले भने यो खोप ८६ प्रतिशत प्रभावकारी भ‌एको जनाएको छ । 

खोपहरू कति सुरक्षित र प्रभावकारी छन् भन्ने हेरिसकेपछि अब खोपका अन्य प्रकृति विश्लेषण गरौँ । खोप कति डोजको छ भन्ने कुरा पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण हुन्छ । किनकि, थोरै डोजको भ‌एमा खोप कार्यक्रम सञ्चालन गर्न सजिलो हुन्छ । बजारमा आएका सबैजसो कोरोना खोप दुई डोजका छन् । खोपको भण्डारण कति तापक्रममा गर्नुपर्छ, त्यो अर्काे महत्वपूर्ण पाटो हो । फाइजरको खोप अत्यन्त चिसो (माइनस ८० डिग्री सेल्सियस)मा भण्डारण गर्नुपर्छ । यो भण्डारणको क्षमता अहिले नेपालमा छैन । क्षमता बनाउनका लागि खर्च धेरै पर्ने देखिन्छ । मोडेर्नाको खोपलाई माइनस २० डिग्री सेल्सियसमा भण्डारण गर्नुपर्ने हुन्छ । परेको खण्डमा नेपालले यो क्षमता उचित खर्चमा विकास गर्न सक्छ । रुसको खोप तरल स्वरूपमा माइनस २० डिग्री सेल्सियसमा भण्डारण गर्नुपर्छ । तर, अहिले ठोस स्वरूपमा ४ डिग्री सेल्सियसमा भण्डारण गर्न सक्ने प्रविधिको विकास गरिएको छ । अक्सफोर्ड, सिनोभ्याक तथा सिनोफार्मका खोप सबै ४ डिग्री सेल्सियसमा भण्डारण गर्न सकिन्छ ।

यी तापक्रम अलि–अलि तल–माथि पर्न सक्छन् । आणविक जीव विज्ञानको अध्ययनमा तीन थरीका फ्रिज ‌हुन्छन् : माइनस ८० डिग्री सेल्सियसको, माइनस २० डिग्री सेल्सियसको र ४ डिग्री सेल्सियसको । त्यसैले सहजताका लागि यस लेखमा यी तीन तापक्रमको प्रयोग गरि‌एको हो । खोप नेपालसम्म आइपुग्छ कि पुग्दैन भन्ने निर्धारण गर्न खोप विश्वमा कति मात्रामा उत्पादन भ‌इरहेको छ भन्ने तथ्यलाई हेर्नुपर्ने हुन्छ । साधारणतया जब कुनै खोप बजारमा पहिलोचोटि आउँछ, खोप बनाउने कम्पनी एउटा मात्र हुन्छ । माग ठूलो हुन्छ, आपूर्ति‌ कम । त्यसैले मूल्य पनि धेरै हुन्छ । बिस्तारै अरू कम्पनीले पनि खोप बनाउन थाल्छन् । आपूर्ति बढ्छ र मूल्य घट्छ । कोरोनाको सन्दर्भमा अहिलेसम्म कमसेकम ६ वटा खोप बजारमा छन् । सबै कम्पनीले पूर्ण क्षमतामा उत्पादन गरे पनि विश्वका सबैलाई खोप पुग्न सक्ने सम्भावना न्यून छ । विशेष गरी नेपालजस्तो आर्थिक पहुँच नभएको देशले छानीछानी खोप नपाउन‌ सक्छ । हामीलाई जुन खोप जुन मात्रामा जहिले उपलब्ध भयो, त्यही खोप त्यही मात्रामा त्यही समयमा प्रयोग गर्नुपर्ने हुन सक्छ ।

विचारणीय अर्काे महत्वपूर्ण पक्ष भनेको आर्थिक पक्ष हो । सबभन्दा पहिलो कुरा त खोपलाई कति पर्छ भन्ने हो । सबभन्दा महँगो खोप मोडेर्नाको हो । प्रतिडोज खोपलाई ३३ अमेरिकी डलर पर्छ । खोपको मूल्य मागअनुसार अथवा लागत खर्चअनुसार निर्धारण गरिएको भन्न सकिने अवस्था छैन । कम तापक्रममा भण्डारण गर्न मिल्ने यो खोप, एकदम प्रभावकारी भ‌एकाले मूल्य उच्च हुनु पनि स्वाभाविक हो । २० डलर पर्ने फाइजरको खोप दोस्रो महँगो खोप हो । यस खोपको लागत अझ बढ्न जान्छ, किनभने माइनस ८० डिग्री सेल्सियसको फ्रिजको व्यवस्था गर्नुपर्ने हुन्छ । रुसी खोपको मूल्य १० डलर छ भने अक्सफोर्डको खोपको मूल्य ४ डलर छ । यी खोप लगाउँदा खर्च धेरै नबढ्ने देखिन्छ, किनकि भण्डारण ४ डिग्रीमा गर्दा हुन्छ । सिनोभ्याक र सिनोफार्मका खोपको मूल्य खासै प्रचार–प्रसार गरिएको छैन । यी मूल्य, भण्डारण खर्च र खोप लगाउने खर्च सबै जोडेर जम्मा खर्च कति लाग्छ भन्ने निर्धारण गर्न सकिन्छ । यो खर्च निकाल्न विश्व स्वास्थ्य संगठनले विभिन्न वेबसाइटको विकास पनि‌ गरेको छ ।

देशको खोप लगाउने पूर्वाधार कति सबल छ, खोप खरिद गर्नुअगाडि त्यो पनि बुझ्न जरुरी छ । खोप खरिद त गर्‍यो तर लगाउने पूर्वाधार छैन भने खोप खेर‌ जान्छ । स्वास्थ्य जनशक्ति, भण्डारणको क्षमता, रोग अनुगमन गर्ने क्षमताको सही आकलन गर्नु जरुरी छ । कोरोनाविरुद्ध खोप कार्यक्रम सञ्चालन गर्नु चुनौती मात्र नभ‌एर एउटा अवसर पनि हो । जनशक्ति छैन‌ भने जनशक्तिको विकास गर्ने अवसर हो । भण्डारण क्षमता पर्याप्त छैन भने क्षमता बढाउन सकिन्छ । रोगको अनुगमन‌ गर्ने क्षमता अपुग छ भने त्यो थप्न सकिन्छ । 

सबै तथ्यको संकलन भ‌एपछि अब लागत र लाभको विश्लेषण गर्नुपर्छ । प्रतिव्यक्ति ज्यान बचाउन लाग्ने खर्च, प्रतिव्यक्ति रोग‌ लाग्न नदिन लाग्ने खर्च आदिको विश्लेषण गर्नुपर्छ । हरेक खोपका लागि यस्तो विश्लेषण गरेर खोप उपयुक्त भ‌ए÷नभ‌एको, कुन खोप उपयुक्त भ‌एको निर्धारण गर्न सकिन्छ । यस्ता हिसाब गर्नका लागि जटिल मोडलिङ पनि गर्नुपर्ने हुन सक्छ । अर्थशास्त्री तथा गणितज्ञको आवश्यकता पर्न सक्छ । बेलायतमा सेज भन्ने एउटा अर्धसरकारी संस्था छ, जसले महामारी तथा अरू संकटको परिस्थितिमा वैज्ञानिक सल्लाह सुझाब दिने गर्छ । कोरोना महामारीको सुरुवातमा सबै तथ्यांक न‌आउन्जेल यही संस्थाले लकडाउन गर्न पर्दैन भनेको थियो ।

पछि तथ्यांककै आधारमा लकडाउन गर्ने सुझाब पनि दिएको थियो । यस संस्थाले आफ्ना मोडल, सुझाबहरू सबै सार्वजनिक गर्ने गर्छ । आशा‌ गर्दछु, नेपाल सरकारले पनि यस्तो किसिमको गृहकार्य गरिसक्यो अथवा गरिरहेको छ । विभिन्न देशसँग खोप कूटनीति गर्नुअगाडि यस किसिमको हिसाबकिताब र आफ्नै देशको परिस्थिति बुझ्न पनि जरुरी हुन्छ । यी क्रियाकलापले सूचित निर्णय प्रणालीको विकास गर्न पनि सहयोग‌ पुर्‍याउँछन् । हामी कमिसन‌ खाँदैनौँ, प्रक्रिया पारदर्शी पार्छौं भन्ने मात्रै होइन कि खोपको उपयोगिताको मोडलिङ सार्वजनिक ‌गर्दा अझै उत्तम हुन्थ्यो ।

(भट्टराई काठमाडौं विश्वविद्यालय, बायोटेक्नोलोजी विभागका उप–प्राध्यापक हुन्)