दृष्टिकोण प्रिन्ट संस्करण

पोलियो उन्मूलनको बाटोमा पाकिस्तान

पाकिस्तानको पोलियो खोप अभियान देख्ने जो कोहीले एक असाधारण कुरा देख्नेछन्, अर्थात् घर–घर गएर पक्षघाती पोलियो रोग नियन्त्रण गर्न खोप लगाउने अधिकांश स्वास्थ्यकर्मी महिला छन् । मुलुकका हरेक कुनामा बालबालिकालाई जीवनदान दिने खोप र अन्य आवश्यक सेवा उपलब्ध गराउने अग्रपंक्तिका यी कर्मचारीबाट कहिल्यै स्वास्थ्य नीतिका मामिलामा राय लिइँदैनथ्यो । यो वर्ष पाकिस्तान ‘वाइल्ड पोलियो’लाई सधैँका लागि उन्मूलन गर्न तत्पर छ । तर, यस तत्परताको योजना सफल बनाउन भुइँतहमा अग्रणी भूमिका निर्वाह गर्ने महिलाको योगदान र रायमाथि ध्यान पु¥याउनुपर्छ । यदि यसो गरिन्न भने सफलाताको सम्भावना निकै न्यून छ । 

अपरिवर्तनीय पक्षघात वा मृत्यु नै निम्त्याउने कुनैवेलाको विश्वव्यापी विपत्ति वाइल्ड पोलियो अहिले अफगानिस्तान र पाकिस्तानमा मात्रै प्रकोपका रूपमा बाँकी छ । पोलियो भाइरसलाई निमिट्यान्न गर्ने एक मात्र उपाय खोप हो र खोप अभियानको सफलता धेरै हदसम्म महिला स्वास्थ्यकर्मीमा निर्भर गर्छ ।

धेरै समुदायमा महिलाले घरमा प्रवेश गर्न सक्छन्, जब कि पुरुषले सक्दैनन् । नतिजा महिला परिवारसँग दिगो विश्वास निर्माण गर्न सक्षम हुन्छन् । पाकिस्तानमा वाइल्ड पोलियोका मामिला हालसम्मकै सबैभन्दा कम छ । पोलियोको प्रकोप अब भौगोलिक रूपमा केवल सात जिल्लामा सीमित छ र सन् २०२० मा फैलिएको ११ भाइरस स्ट्रेनमध्ये दश स्ट्रेन उन्मूलन हुने अवस्था दशकौँको प्रगतिपछि मात्रै सम्भव भएको हो, जहाँ हजारौँको श्रम खर्च भएको छ । 

पोलियोमुक्त पाकिस्तान धेरै टाढा छैन, किनभने अग्रपंक्तिमा रहेका महिला स्वास्थ्यकर्मीले पोलियोको अन्तिम पंक्ति पार गर्न मद्दत गर्नेछन् । यसकारण देशको पोलियो उन्मूलन कार्यक्रमले न्यून प्रतिनिधित्व भएका महिला स्वास्थ्यकर्मीलाई सुन्न र उनीहरूलाई पाकिस्तानमा पोलियो अन्त्य गर्ने समाधानको खाका कोर्न सह–साझेदारका रूपमा संलग्न गराउने अभूतपूर्व पहल सुरु गरेको छ ।

पोलियोमुक्त पाकिस्तान धेरै टाढा छैन, किनभने अग्रपंक्तिमा रहेका महिला स्वास्थ्यकर्मीले हामीलाई पोलियोको अन्तिम पंक्ति पार गर्न मद्दत गर्नेछन्

पहिलो चरणमा सबैभन्दा बढी जोखिममा रहेका जिल्लामा काम गर्ने दुई हजार ६ सयभन्दा बढी महिला प्रतिनिधिको नमुना सर्वेक्षण गरेर ठुलो संख्यामा तथ्यांक संकलन गरिएको थियो । यी स्वास्थ्यकर्मीले यस क्षेत्रका आफ्ना अनुभव र चुनौतीबारे उठेका प्रश्नको जवाफ दिएका थिए, जसमा अभियानका क्रममा बालबालिकासम्म पुग्दा तेर्सिने अवरोध र घरधुरीमा खोप व्यवस्थापन गर्ने, इच्छाशक्ति र सुरक्षा चिन्ता समावेश थिए । सर्वेक्षणको नतिजाका आधारमा १४ वटा व्यक्तिगत कार्यशाला देशभर आयोजित गरिएका थिए, जसले सुनुवाइ सत्रमा सयौँ अग्रपंक्तिका महिला स्वास्थ्य कार्यकर्तालाई एक ठाउँमा ल्याइदिएको थियो ।

स्वास्थ्य कार्यकर्ताले कथा र अनुभव आदानप्रदान गर्नुका साथै आआफ्ना जिल्लामा पोलियो अन्त्य गर्न सबैभन्दा ठूलो अवरोध पन्छाउन सुझाबसमेत दिएका थिए र पोलियोइतर भविष्यको जीविकोपार्जनका लागि आफ्ना आशा पनि साझा गरेका थिए ।

पाकिस्तानको राष्ट्रिय आपत्कालीन सञ्चालन केन्द्र (एनइओसी), जसले देशको पोलियो कार्यक्रमलाई हेर्छ, त्यसले यी सुनुवाइ सत्रबाट संकलन गरिएका प्रतिक्रियाको समीक्षा र लागू गर्ने वाचा गरेको छ । एउटा कार्यशालामा मैले पनि सहभागिता जनाउने मौका पाएकी थिएँ । त्यहाँ उत्साहको भावना स्पष्ट झल्किन्थ्यो । ज्ञानले खारिएका तर लामो समयदेखि उपेक्षित महिलाले अन्ततः मञ्च पाएका थिए र आफूले हरेक दिन सामना गर्ने वास्तविकतालाई अझ राम्रोसँग प्रतिबिम्बित गर्ने प्रभावकारी कार्यक्रमको खाका कोर्न उत्सुक थिए ।

समयमै काममा पुग्न घन्टौँ पैदल हिँड्ने वा निजी यातायात भाडामा लिने जस्ता व्यावहारिक चुनौतीलाई सम्बोधन गर्ने उनीहरूको रचनात्मक विचार सम्प्रेषणले सुनुवाइ जस्ता अभ्यासको महत्वलाई स्पष्ट पारेको थियो । यसबाहेक खोप लगाउने बालबालिकाका अभिभावकले आफ्ना बच्चालाई सुरक्षित राख्ने उपायबारे पालेको गलत बुझाइ र धेरै समुदायमा पोलियो कार्यकर्ताप्रति व्यापक विद्वेषलाई चिर्दै महिला स्वास्थ्यकर्मी अगाडि बढेका छन् । यी स्वास्थ्यकर्मीले अभिभावकको खोप प्रतिरोधलाई हटाएको अनुभव पनि साझा गरेका थिए । 

पाकिस्तान सरकारको सहसाझेदार योजनाले महिलालाई जनस्वास्थ्य कार्यक्रममा सहभागी हुन उत्साहित बनाएको छ । त्यसका लागि एनइओसीले राष्ट्रिय लैंगिक समूहको निर्माण गरेको छ, जहाँ उन्मूलन अभियानमा लागेका महिलाको आवाजलाई समेटिएको छ । यस्तो कार्यक्रम सुरु गर्ने वैश्विक पोलियो उन्मूलन पहलमा पाकिस्तान सरकार पहिलो हो र अहिले हामी एक्लै छैनौँ भन्ने देख्दा म उत्साहित भएकी छु । महिला स्वास्थ्यकर्मीको अनुभव सुन्ने र त्यसबाट सिक्ने कार्यक्रम अहिले सोमालिया, नाइजेरिया र अन्य मुलुकमा फैलिएर विश्वव्यापी रूप लिइरहेको छ । कतिपय ठाउँमा त महिला पहिलोपटक निर्णय गर्ने ठाउँमा पुगेका छन् । 

विश्वभर जलवायु परिवर्तनदेखि महामारीसम्म कहिल्यै नटुंगिने द्वन्द्व एकैपटक आइरहँदा नीतिगत तहमा महिलाको भूमिका अपरिहार्य बनिसकेको छ । महिला अब स्वास्थ्य सुधारमा मात्रै सीमित छैनन् । पोलियो संक्रमण नियन्त्रण गर्न समुदायसँग काम गरेका र अत्यावश्यक सेवा प्रवाह गरेका महिला स्वास्थ्यकर्मीको भूमिका पोलियो उन्मूलनमा मात्रै सीमित छैन ।

पाकिस्तानको हाम्रो पोलियो कार्यक्रमको राष्ट्रिय लैंगिक समूहले गर्नुपर्ने धेरै काम बाँकी छ । देशभरका महिला स्वास्थ्यकर्मीले आफूले सामना गर्ने मुख्य चुनौतीलाई सम्बोधन गर्न सयौँ समाधान प्रस्ताव गरेका छन् । पोलियो कार्यक्रमको राष्ट्रिय लैंगिक समूहले यी समाधानको समीक्षा एवं परिमार्जन गर्दै अर्को वर्ष लागू गर्ने निर्णय गर्दै छ ।

हजारौँ महिलाले आवाज उठाएका छन् र तिनको सम्बोधन गर्ने जिम्मेवारी हाम्रो काँधमा आइपरेको छ । कैयौँ कार्यशालामा मैले पाकिस्तानको भविष्य यी महिला स्वास्थ्यकर्मीको हातमा रहेको पाएकी थिएँ । पाकिस्तानको पोलियो उन्मूलन प्रयासलाई पछ्याउँदा अन्यत्र पनि यो प्राणघातक रोगलाई निमिट्यान्न पार्न सकिन्छ । 

(आबु्र पाकिस्तानको राष्ट्रिय स्वास्थ्य सेवा मन्त्रालयकी उपनिर्देशक हुन्) प्रोजेक्ट सिन्डिकेटबाट