विश्व प्रिन्ट संस्करण

युरोप आणविक दुर्घटनाको संघारमा

युक्रेनले आणविक संयन्त्रमा आक्रमण गर्न नसक्ने भएकाले रुसले संयन्त्र छेको बनाएर युक्रेनी सहरमाथि मिसाइल प्रहार गरिरहेको दाबी

गत मार्चदेखि रुसी फौजले युक्रेनस्थित युरोपको सबैभन्दा ठूलो आणविक संयन्त्र जापोरिज्जिया आणविक केन्द्रमा सेना तैनाथ गरेको छ । कियभले बारम्बार रुसले सो संयन्त्रमा विशाल हातहतियार भण्डारण गरेर राखेको आरोप लगाइरहेको छ । युक्रेनले आणविक संयन्त्रमा आक्रमण गर्न नसक्ने भएकाले रुसले संयन्त्रको छेको बनाएर युक्रेनी सहरमाथि मिसाइल प्रहार गरिरहेको युक्रेनको दाबी छ । संयन्त्रमा ६ वटा आणविक रियाक्टर छन् र कुनै एक चुकले विपत् निम्त्याउन सक्छ । यसबीच, मस्कोले भने युक्रेनी सेनाले उक्त संयन्त्रलाई निसाना बनाएको दाबी गरेको छ । यसबीच दुवै पक्षले एकअर्कामाथि आणविक आतंकवादको धम्की दिएको आरोप लगाइरहेका छन् ।

सोही आणविक संयन्त्रमा काम गरिरहेकी ओल्गा र उनका युक्रेनी सहकर्मीका लागि, आणविक प्रकोपको डर केवल दुःस्वप्न मात्र होइन, यो एक त्रासदीपूर्ण दैनिक वास्तविकता हो । आणविक संयन्त्रमा कार्यरतहरूका लागि आणविक दुर्घटनाको डर ‘सुत्नु र सपना देख्नुजस्तै भएको’ उनले सिएनएनसँगको अन्तर्वार्तामा भनेकी छन् । रुसी सेनाको नियन्त्रणमा रहेको उक्त प्लान्ट अझै पनि मुख्यतया युक्रेनी प्राविधिकहरूद्वारा नै सञ्चालित छ ।

गत बिहीबार राति यो आणविक संयन्त्रवरपर पुनः गोलाबारी भएपछि युक्रेन र रुस फेरि एकअर्कालाई दोषारोपणमा लागेका छन् । संयुक्त राष्ट्र संघले दुवै पक्षलाई ऊर्जा केन्द्रनजिक सैन्य गतिविधि बन्द गर्न आह्वान गरेको छ । बिहीबार न्युयोर्कमा संयुक्त राष्ट्रसंघ सुरक्षा परिषद्को बैठकलाई सम्बोधन गर्दै अन्तर्राष्ट्रिय आणविक ऊर्जा एजेन्सी (आइएइए) का प्रमुख राफेल ग्रोसीले पछिल्ला आक्रमणले प्लान्टका केही भाग ध्वस्त पारेको र ‘अस्वीकार्य’ सम्भावित विकिरण चुहावटको जोखिम उत्पन्न गरेको भनेका थिए ।

ग्रोसीले आणविक संयन्त्रमा स्थिति द्रुतगतिमा बिग्रिँदै गइरहेको उल्लेख गर्दै विकिरण चुहावटको छानबिन गर्न विज्ञहरूको टोलीलाई तुरुन्तै आणविक संयन्त्रमा पहुँच दिनुपर्ने भनेका छन् । युक्रेनी अधिकारीले जापोरिज्जिया आणविक ऊर्जा केन्द्रबाट प्रहार गरिएका रुसी रकेटहरूले गत हप्ता निप्रो नदीको दाहिने किनारमा रहेको निकोपोल सहर र वरपरका जिल्लालाई ध्वस्त पारेको बताएका छन् । मंगलबार राति भएको गोलाबारीमा कम्तीमा १३ जनाको मृत्यु भएको र बुधबार तथा बिहीबार साँझको आक्रमणमा धेरै घाइते भएको स्थानीय अधिकारीहरूको दाबी छ ।

जापोरिज्जिया संयन्त्रमा गोलाबारीमा भएको पछिल्लो वृद्धिपछि आइएईएले आणविक संयन्त्रको मूल्यांकन र सुरक्षा व्यवस्थाका लागि विशेषज्ञ मिसन पठाउने प्रयासलाई तीव्रता दिएको छ । विज्ञहरूले गरेको प्रारम्भिक मूल्यांकनले संयन्त्रमा ‘आणविक सुरक्षाको हिसाबले जोखिम’ फेला नपरेको ग्रोसीले जानकारी दिएका छन् । तर, तनावबीच स्थिति कुनै समयमा पनि परिवर्तन हुन सक्ने उच्च जोखिम छ । आइएइए जापोरिज्जियाबारेमा युक्रेनी र रुसी अधिकारीसँग निरन्तर सम्पर्कमा रहेको तर दुवै पक्षबाट फरक–फरक कुरा आइरहेको ग्रोसी बताउँछन् ।

चेर्नोबिल आणविक दुर्घटनाको स्मरण
पछिल्लो आक्रमणमा रकेटले ऊर्जा संयन्त्रभित्रको रेडियोधर्मी अवशेष भण्डारण क्षेत्रलाई क्षति पुर्‍यायो । त्यसपछि नै आणविक दुर्घटनाको जोखिम एकदम नजिक रहेको चर्चा चल्न थालेको हो । युक्रेनले सन् १९८६ मा चेर्नाेबिल आणविक दुर्घटना भोगिसकेकाले पुनः त्यस्तै दुर्घटनाको आशंकाले उनीहरूलाई त्रसित बनाएको छ । सोभियतकालीन चेर्नोबिल आणविक संयन्त्र विस्फोट हुँदा त्यसले युक्रेनको उत्तरी आकाशमा विकिरण फैलाएको थियो । सार्वजनिक आँकडाअनुसार चेर्नोबिल दुर्घटनामा मर्नेहरूको आधिकारिक संख्या ३१ मात्रै भए पनि त्यस संख्यामा पछि आणविक दुर्घटनास्थललाई ढाक्ने संयन्त्र बनाउने कार्यमा संलग्न हजारौँमा परेको असर उल्लेख गरिएको छैन ।

रुसले फेब्रुअरी २४ मा युक्रेनमाथि आक्रमण सुरु गरेको केही समयमै चेर्नोबिल आणविक संयन्त्रस्थललाई समेत कब्जामा लिएको थियो । तर, मस्कोले किभ कब्जा लिन असफल भएपछि केही हप्तामै उक्त संयन्त्रलाई परित्याग गर्‍यो । दक्षिणी युक्रेनमा रहेको जापोरिज्जिया आणविक ऊर्जा संयन्त्र पनि युद्धको प्रारम्भिक दिनमै कब्जा गरिएको थियो, तर रुसले यसमाथिको नियन्त्रणलाई भने कायमै राखेको छ ।

आणविक  दुर्घटना कसरी हुन्छ ?
‘आणविक संयन्त्रका रियाक्टरहरूलाई नियमित ठन्डा बनाउनुपर्ने हुन्छ । यदि रियाक्टरलाई चिस्याउने पानीको धारलाई बन्द गरियो, रोकियो वा घटाइयो भने रियाक्टर ठन्डा हुँदैन र त्यहाँ रहेको इन्धन पग्लिन थाल्छ । त्यसले उच्च दबाब सिर्जना गर्छ र अन्ततः विस्फोट हुन्छ,’ ब्रिटिस कोलम्बिया विश्वविद्यालयका प्रध्यापक एमभी रामन बताउँछन् ।विज्ञहरू अहिले रियाक्टरको मुख्य भागको विस्फोट नभएर अवशेष बाँकी रहेको इन्धनलाई चिस्याउने प्रणालीमा हुने क्षतिका बारेमा बढी चिन्तित छन् । यदि चिस्याउने प्रणाली असफल भयो भने यसले अनियन्त्रित ताप निर्माण गर्छ र त्यसबाट उत्पन्न हुने इन्धनको पग्लाइ र आगोले विकिरण नियन्त्रण गर्न बनाइएको संरचनाबाट विकिरण चुहिएर फैलिन सक्छ ।

रेडियोधर्मी विकिरण कुन दिशातर्फ बढी बहन्छ भन्ने कुरा त्यस समयको मौसमले पनि धेरै असर गर्छ । जापोरिज्जिया आणविक संयन्त्र युरोपको मध्यभागमा रहेकाले यो युरोपको सबै भागमा पुग्न सक्ने बताइँदै छ । तर, कुन दिशालाई बढी प्रभावित बनाउँछ भन्ने कुरा त्यस समयको हावाको दिशाले नै तय गर्नेछ ।

विस्फोटको असर के हुनेछ ?
आणविक संयन्त्र विस्फोट भएलगत्तै अदृश्य रेडियोधर्मी बादल सिर्जना हुन्छ । त्यसबाट बच्न ठूलो संख्यामा मानिसहरू त्यस क्षेत्रबाट बाहिर भाग्न खोज्नेछन् । यस्तो विस्थापनको संख्या लाखौँमा हुन सक्ने विज्ञहरू बताउँछन् । हावामा उच्च परिणामको विकिरणले रेडियोधर्मी विषाक्तता वा क्यान्सरजस्ता रोग बढाउँछ । उच्च परिणामको रेडियोधर्मी विकिरणको सम्पर्कमा आएका व्यक्तिमा तत्काल विषाक्त असर पर्छ । मध्यमस्तरको विकिरण विषाक्तताबाट पीडित मानिसहरू भने केही दिनदेखि हप्ता वा अझ महिनौँपछि निको हुन्छन् । न्यून र मध्यमस्तरको विकिरणको सम्पर्कमा आएका मानिसमा रेडियोधर्मी विषाक्तताबाट मुक्त भएपछि उनीहरूलाई वर्षौं अझ दशकौँपछि पनि क्यान्सर देखिन सक्छ ।

विकिरण चुहावट भए के हुन्छ ?
विज्ञहरूका अनुसार विकिरण चुहावटपछि ठूलो संख्यामा मानिसको उद्धारका अतिरिक्त चिकित्सा सेवाको माग बढ्नेछ । एक्कासि बढ्ने बिरामीको संख्याले चिकित्सकीय सेवामािथ दबाब पर्नेछ । विज्ञहरू युद्ध क्षेत्रबाट उद्धारका आफ्नै जटिलता भएको बताउँछन् । उनीहरू यस्तो कुनै पनि दुर्घटनाको परिणाम अकल्पनीय नै हुने ठान्छन् । विज्ञहरूका अनुसार विकिरणले पुर्‍याउने खतराभन्दा बढी कठिनाइ विकिरणको डरले उत्पन्न गर्नेछ । नजिकैको आणविक ऊर्जा संयन्त्रबाट विकिरण चुहिएको छ भन्ने थाहा भएपछि मानिसलाई विभिन्न मनोवैज्ञानिक लक्षण महसुस हुन थाल्छ र अस्पतालमा भिड लाग्छ । त्यसबाहेक विकिरणको सम्पर्कमा आउनासाथ तुरुन्त मर्ने संख्या कम भए पनि यसका दीर्घकालीन असर हुनेछन्। 

 के हो जापोरिज्जिया आणविक संयन्त्र ?
जापोरिज्जिया आणविक विद्युत् संयन्त्र युरोपको सबैभन्दा ठूलो र विश्वका १० ठूला संयन्त्रमध्ये एक हो । यसले युक्रेनको आणविक विद्युत्को आधा उत्पादन गर्छ । संयन्त्रको कुल क्षमता ६ हजार मेगावाट छ, जसले चालीस लाख घरलाई बिजुली प्रदान गर्छ । यो दक्षिण युक्रेनी मैदान तथा निपर नदीको किनारमा अवस्थित छ, जुन युक्रेनको राजधानी किभको दक्षिणपूर्व ५५० किमि टाढा छ भने विश्वकै सबैभन्दा खराब आणविक ऊर्जा संयन्त्र दुर्घटना भएको स्थान चेर्नोबिलबाट लगभग ५२५ किमि दक्षिणमा पर्छ । संयन्त्रलाई युक्रेनी कर्मचारीले नै सञ्चालित गरिरहेका भए पनि यो रुसी सेनाको कब्जामा छ । आइएइएका अनुसार आणविक संयन्त्रमा ६ वटा सोभियतकालीन डिजाइनयुक्त पानीले चिसो बनाउने रियाक्टरहरू छन्, जसमा युरेनियम–२३५ इन्धनको रूपमा प्रयोग गरिन्छ । प्रत्येक रियाक्टरको कुल क्षमता ९५० मेगावाट छ । युक्रेनी अपरेटर एनरगोएटमले ‘संयन्त्रबाट उत्पादित विजुलीलाई क्रिमियन बिजुली ग्रिडमा जोड्ने’ तयारी भइरहेको दाबी गरेको छ । 
श्रवण उप्रेती(एजेन्सीको सहयोगमा)