समाचार प्रिन्ट संस्करण

सपना अधुरै छाडेर अस्ताए डा. राई

भुटानी शरणार्थी नेता डा. भम्पा राई भुटान फर्किएर ‘नागरिक’ बन्न चाहन्थे, तर ‘अनागरिक’ भएरै अस्ताए

भुटानी शरणार्थी नेता डा. भम्पा राईको अन्तिम इच्छा स्वदेश फर्कने थियो । दुई वर्षअघि नयाँ पत्रिकासँगको कुराकानीमा भुटानी शरणार्थीको तेस्रो देश पुनर्वासले स्वदेश फिर्तीको अन्दोलन कमजोर भएकोमा निराश देखिन्थे । स्वदेश फर्कने सपना पूरा नहुँदै उनी अस्ताएका छन् । भुटानी राजाले देशविहीन बनाएको झन्डै तीन दशकपछि डा. राई ‘अनागरिक’ अवस्थामै अस्ताए । 

भुटानी शरणार्थी स्वदेश फिर्ती आन्दोलनका अगुवा डा. राईको शनिबार राति उपचारको क्रममा नोबेल अस्पताल विराटनगरमा ७५ वर्षको उमेरमा निधन भएको हो । नेपालीभाषी भुटानीको मायाले शरणार्थी जीवन रोजेर उनको परिवार सन् १९९१ मा नेपाल आएको थियो । भुटानकै पहिलो सर्जन डा. राई अरू नेपालीभाषीजस्तो लखेटिएका होइनन् । उनी भुटानका राजपरिवारको उच्च ओहोदाका डाक्टर थिए । ‘मलाई शरणार्थी हुनुपर्ने बाध्यता थिएन । यी भुटांगेको मायाले भुटानमा बस्न दिएन,’ उनले नयाँ पत्रिकासँग भनेका थिए, ‘उनीहरूलाई स्वदेश फर्कने संकल्प लिएर नेपाल आएँ ।’

भुटानी शरणार्थीको मुद्दा अन्तर्राष्ट्रियकरण गर्न उनको ठूलो भूमिका छ । डा. राईलगायत नेताको पहलमा दातृ निकाय शरणार्थी शिविरमा पुगेको थियो । डा. राई तीन दशकदेखि दमकमा थिए । उनले भुटानी शरणार्थीको मात्र होइन, दमकका नागरिकको स्वास्थ्य उपचारमा पनि ठूलो योगदान पु¥याएका छन् । भुटानी शरणार्थीको त निःशुल्क जाँच गर्थे नै विपन्न नेपालीको पनि निःशुल्क स्वास्थ्य जाँच गर्थे । निःसन्तान राईकी आमा, बुबा, दिदी र श्रीमती पनि ‘अनागरिक’ भएर यही गुमाए । ‘मैले पनि अनागरिक भएरै मर्नुपर्छ,’ उनले भनेका थिए, ‘तर, इतिहासमा लेखियोस् । अनागरिक भएर मर्नुपर्ने कानुन कसले बनायो ? हामीले जस्तो देशविहीन भएर कसैले बाँच्न नपरोस् । म नेपाली नागरिकता दिए पनि लिन्नँ । मजस्तै स्वदेश फर्कन चाहनेलाई स्वदेश फर्काइयोस् ।’

भुटानप्रतिको प्रेम डा. राईमा उच्च थियो । उनी दमक–६ स्थित गजुरमुखी क्लिनिकमा काम गर्थे । क्लिनिकमा उनी बस्ने टेबलमा भुटानको झन्डा थियो । भुटानी शरणार्थी प्रतिनिधि स्वदेश फिर्ती समितिका अध्यक्षसमेत रहेका डा. राई जीवनको अन्तिम क्षणसम्म स्वदेश फिर्तीकै आन्दोलनमा लागिरहे । उनले तीन दशकअघि भुटानबाट आँगनको माटो ल्याएका थिए । भुटानी शरणार्थीको मृत्यु हुँदा उनी पुगेको अन्तिम संस्कारमा त्यही माटो चढाउँथे । उनले पनि आफ्नो मृत्युपछि त्यही माटो चिहानमा राख्न भनेका थिए । ‘देशप्रति असाध्यै माया गर्ने मान्छे । उहाँले मृत्यु हुँदा भुटानको माटो चिहानमा राखिदिनु भन्नुभएको थियो,’ भुटानी शरणार्थी शिविरका पूर्वसचिव युवराज राई भन्छन्, ‘आफ्ना लागि पनि प्लास्टिकमा माटो राख्नुभएको थियो । चिहानमा त्यही माटो चढायौँ ।’

डा. राईले लामो दमकको गजुरमुखी क्लिनिकमा काम गरे । उनी झन्डै तीन दशक दमकमा डेरा गरेर बसे । पछिल्लो महिना उनलाई दमक नगरपालिकाले आवास सुविधा उपलब्ध गराएको थियो । 

 स्वदेश फिर्ती आन्दोलनले योद्धा गुमायो : रिजाल
भुटानी शरणार्थीहरूले स्वदेश फिर्ती आन्दोलनको एक अथक योद्धा गुमाएको शरणार्थी नेता टेकनाथ रिजाल बताउँछन् । ‘मेरो सन्तान भएन त के भयो, देश गुमाए त के भयो मेरो सिंगो समुदाय मसँग छ । उनीहरूलाई देश फर्काउँछु भन्नुहुन्थ्यो । तर, उहाँको संकल्प पूरा नहुँदै बित्नुभयो,’ रिजाल भन्छन्, ‘कतिले यसरी नै जीवन बिताए । अझै कतिले बिताउनुपर्ने हो टुंगो छैन । डा. राईको भुटांगे शरणार्थीप्रतिको प्रेम म वर्णन गर्न सक्दिनँ । उहाँको स्थान कसैले लिएको छैन, लिनै सक्दैन ।’

भुटानी शरणार्थीको प्रेमले नै भुटानको आलिसान जीवन त्यागेर शरणार्थी हुन डा. राई आएको उनका विद्यालयका साथी धनमान तामाङ बताउँछन् । ‘डाक्टरजस्तो मान्छे बुद्धि बिगारेर किन आएको भनेर म सोध्थेँ । हाम्रा दाजुभाइ सबै यतै छन्, मायाले आएको भन्थ्यो । राष्ट्रप्रतिको माया त कति–कति ! तर, के गर्ने देशले यस्तै बनायो,’ तामाङ भन्छन्, ‘दरबारको डाक्टर यो हालतले मर्‍यो ! के गर्ने देशको सेवा त गरेकै हो नि !’

 डा. भम्पाले आफैँ बनाएका थिए आफ्नो कफन
डा. डा. भम्पा राईको अन्त्येष्टि आइतबार किराँत परम्पराअनुसार गरिएको छ । उनले मर्नुअघि आफ्ना लागि कफन आफैँ तयार गरेका थिए । ‘१५ दिनअघि डाक्टरसा’बले अब बिरामी पनि हुन थालेँ के हो के, एउटा बाकस अर्डर दिनुपर्‍यो भन्नुभयो । ३६ हजारमा बाकस पनि अडर दिइयो,’ उनले काम गर्ने गजुरमुखी क्लिनिकका सञ्चालक इन्द्रबहादुर कुँवर भन्छन्, ‘शनिबार बाकस तयार भयो । क्लिनिकमा उहाँको रुममा राखियो पनि । बाकस राखेपछि उहाँ साह्रै भएको खबर आयो । विराटनगर लगियो । बोल्दाबोल्दै राति बित्नुभयो ।’