बाँधमुनि कुहिएका वनस्पतिले हरेक वर्ष लगभग एक अर्ब टन हरितगृह ग्यास उत्सर्जन गर्छन्, जुन कुल वार्षिक मानवसिर्जित विश्वव्यापी उत्सर्जनको लगभग एक दशमलव तीन प्रतिशत हो

---

जलवायु परिवर्तनलाई न्यूनीकरण गर्न ऊर्जाको स्रोत परिवर्तन गर्नु विश्वव्यापी मन्त्र बनेको छ र जीवाश्म–इन्धनमा आधारित ऊर्जा उत्पादनलाई विस्थापित गर्न धेरै देशका रणनीतिमा जलविद्युत्ले महत्‍वपूर्ण स्थान पाएको छ । विशेषगरी एसिया र अफ्रिकाका धेरै मुलुक यो रणनीति अंगीकार गर्न उद्यत छन् । सन् २०५० सम्ममा शून्य उत्सर्जनको महत्वाकांक्षा नवीकरणीय ऊर्जा उत्पादनलाई विस्तार गरेर मात्र हासिल गर्न सकिन्छ भन्नेमा शंका छैन ।

जलविद्युत् नवीकरणीय ऊर्जाको सबैभन्दा ठूलो स्रोत हो । सन् २०२० मा एक हजार तीन सय ३० गिगावाट क्षमताको ऊर्जा उत्पादन भएको छ, जुन विश्वव्यापी ऊर्जाको १७ प्रतिशत हो । सन् २०२० मा उत्पादन भएको जलविद्युत्को मात्रा अमेरिकाको वार्षिक बिजुली खपतजत्तिकै हो । तीन सय ५६ गिगावाट जलविद्युत् उत्पादन गरेर चीन पहिल्यैदेखि अगाडि छ । विगत दुई दशकमा विश्वभर जलविद्युत् उत्पादन झन्डै ७० प्रतिशतले बढेको छ र आगामी दुई दशकमा थप ५० प्रतिशतले वृद्धि हुने अनुमान छ ।

हाल, मुख्यतया विकासोन्मुख देशमा करिब एक हजार बाँध निर्माणाधीन अवस्थामा छन् । चीन, भारत, टर्की र इथियोपियामा ठूला बाँध निर्माणका काम जारी छन् । ब्राजिल, नेपाल, लाओस र डेमोक्रेटिक रिपब्लिक अफ कंगोसँग बाँध परियोजनाको लामै सूची छन् । जलविद्युत्लाई अन्य नवीकरणीय स्रोतजस्तै बायोमास, सौर्य र वायु ऊर्जाका ठाउँमा प्राथमिकता दिइन्छ । जलवायु परिवर्तनका कारण राष्ट्रिय ऊर्जा सुरक्षाका लागि धेरै विकासोन्मुख मुलुकले जलविद्युत्लाई प्राथमिकता दिँदै आएका छन् ।

अन्तर्राष्ट्रिय जलविद्युत् संघका अनुसार विश्वभर पाँच सय गिगावाटभन्दा बढी जलविद्युत् आयोजना निर्माण भइरहेका वा निर्माणका योजना बनिरहेका छन् । विश्व तापमान वृद्धिलाई दुई डिग्री सेल्सियसभन्दा कममा सीमित गर्न सन् २०५० सम्ममा आठ सय ५० गिगावाट जलविद्युत् उत्पादन बढाउनुपर्ने संघको तर्क छ भने तापमान एक दशमलव पाँच डिग्री सेल्सियसमा सीमित गर्न २०५० सम्ममा ऊर्जा उत्पादन एक हजार दुई सय गिगावाट हुनुपर्छ । 

जलविद्युत्को लागत अझै पनि सौर्य र वायुबाट उत्पादित बिजुलीभन्दा कम छ । राजनीतिक नेताहरू ठूला बाँध निर्माण गर्न रुचाउँछन् किनभने यी निर्माण परियोजनालाई सजिलैसँग देशको विकासको उपलब्धिका रूपमा चित्रण गर्न सकिन्छ र व्यापक जनसमर्थन प्राप्त गर्न सकिन्छ । यसबाहेक बाँध निर्माण राजनीतिक वर्गका लागि भ्रष्टाचारको ठूलो स्रोत हो ।
जलविद्युत् उत्सर्जनलाई जलवायु परिवर्तनको बहसमा प्रायः बेवास्ता गरिन्छ ।

जलविद्युत् ‘राम्रो’ ऊर्जा हो भन्ने आमधारणा भए पनि प्रायः मानिस जलविद्युत्का स्रोतहरू रहेका ठूला बाँध र तिनका जलाशयलाई बिर्सन्छन् । जलाशयका कारण डुबानमा परेका वन एवं अन्य जैविक पदार्थ कुहिन थाल्दा मिथेन र बायोजेनिक कार्बन उत्पादन हुन्छ । एक अनुसन्धानअनुसार बाँधमुनि कुहिएका वनस्पतिले हरेक वर्ष लगभग एक अर्ब टन हरितगृह ग्यास उत्सर्जन गर्छन्, जुन कुल वार्षिक मानवसिर्जित विश्वव्यापी उत्सर्जनको लगभग एक दशमलव तीन प्रतिशत हो ।

बाँधहरूबाट हुने हरितगृह ग्यासहरूको उत्सर्जन क्षेत्रअनुसार फरक–फरक हुन्छ । समशीतोष्ण र सुक्खा जलवायु क्षेत्रमा जलाशयले कार्बन भण्डारणका रूपमा काम गर्न सक्छ भने अधिकांश बाँध निर्माण भइरहेका अफ्रिका र एसियाका उष्ण प्रदेशीय मुलुकमा कार्बन उत्सर्जन जीवाश्म इन्धनको बराबर वा बढी भइरहेको देखिन्छ । यसबाहेक जलाशयबाट उत्सर्जित हरितगृह ग्यासको लगभग ८० प्रतिशत हिस्सा मिथेन ग्यासको रहेको छ । स्मरण रहोस्, ग्यास विश्व तापमान वृद्धि निम्त्याउने एक ठूलो कारक हो । सय वर्षमा बाँधहरूले धानखेती र वनस्पतिमा लाग्ने डढेलोभन्दा बढी मिथेन उत्पादन गरेका छन् । 

बाँधहरूका पनि ठूला वातावरणीय प्रभाव छन् किनभने यी बाँधले मुक्त रूपमा बग्ने नदीको पारिस्थितिक प्रणालीलाई नष्ट गर्छन्, अर्थात् नदीको जलचर एवं नदीको जीवनमा प्रतिकूल असर पार्छन् । बाँधहरू विशाल निर्माण परियोजना पनि हुन् र निर्माण क्रममा सिमेन्ट, स्टिल र चट्टानको अत्यधिक प्रयोगले स्थानीय रूपमा ठूलो वातावरणीय प्रदूषण निम्तिन्छ ।
आदिवासी जनजातिको अधिकारलाई बेवास्ता गरेकोमा जलविद्युत् उद्योगको आलोचना हुने गरेको छ ।

एक सजग अनुमानअनुसार, बाँध परियोजनाबाट विश्वभर आठ करोड मानिस विस्थापित भएका छन् । विस्थापित हुनेहरू मुख्यतः आदिवासी र जंगल एवं ग्रामीण क्षेत्रमा बसोवास गर्ने अग्रभागका समुदाय रहेका छन् । बाँध निर्माणका कारण भारतमा मात्रै कम्तीमा दुई करोड मानिस विस्थापित भएका छन् भने २० लाख मात्रले थोरबहुत मुआब्जा पाएका छन् । वास्तवमा बाँधहरू धेरै महँगा छन्, विशेषगरी गरिब विकासोन्मुख मुलुकलाई बाँध निर्माण गर्न धेरै समय लाग्छ र यसले समूह एवं राष्ट्रबीच ठूलो द्वन्द्व निम्त्याउने सम्भावना रहन्छ । 

तसर्थ, नयाँ जलविद्युत् बाँधहरू निर्माण गर्दा अपेक्षा गरेजस्तो जलवायु लाभहरू प्राप्त हुँदैनन् भन्ने कुरा मुलुकले बुझ्नु महŒवपूर्ण रहेको छ । केही परिस्थिति, विशेषतः छोटो अवधिमा बाँधले विश्व तापमान वृद्धिलाई पनि गति दिन सक्छ । उच्च सामाजिक, आर्थिक एवं वातावरणीय मूल्यमा जलविद्युत्ले ठूलो मात्रामा हरितगृह ग्यास उत्पादन गर्छ । तसर्थ, जलवायु परिवर्तनलाई न्यूनीकरण गर्ने रणनीतिका रूपमा बाँध निर्माणलाई अगाडि बढाउन खोज्ने विशेष गरी एसिया र अफ्रिकाका मुलुकहरू बाँध निर्माण गर्दा थप सचेत हुनुपर्ने देखिन्छ । गल्फ न्युजबाट