मध्यपूर्वमा द्वन्द्व चर्केपछि सधैँ किन चर्चामा आउँछ स्ट्रेट अफ हर्मुज?

अमेरिकाले जुन २२ मा तीन इरानी आणविक अनुसन्धान केन्द्रमा बम आक्रमण गरेपछि धेरैको चिन्ता इरानले बदलामा स्ट्रेट (जलडमरु) अफ हर्मुज बन्द गर्ला कि भन्नेमा मोडियो । विश्वको महत्वपूर्ण व्यापारिक जलमार्ग स्ट्रेट अफ हर्मुज त्यो क्षेत्र हो, जहाँबाट संसारभर ढुवानी हुने २० प्रतिशत तेल आपूर्ति हुन्छ । त्यति नै परिमाणमा तरलीकृत ग्यासको पनि आपूर्ति हुन्छ । इरानले विगतमा द्वन्द्वको अवस्था आए यो जलमार्ग बन्द गर्ने धम्की दिने गथ्र्यो । भलै मंगलबार युद्धविराम घोषणापछि यो सम्भावना अहिलेको लागि टरेको छ । तथापि, पछिल्लो घटनाले पुन यस साँघुरो समुद्री मार्गमाथि विश्वका नजर गयो । हुनु पनि यसमाथि अवरोध पुग्यो भने विश्वव्यापी तेलको मूल्य प्रभावित हुनेछ । 

विश्वको सबैभन्दा महत्वपूर्ण तेल ‘चोकप्वाइन्ट’
विश्वको सबैभन्दा महत्वपूर्ण तेल ‘चोकप्वाइन्ट’ (सहजै अवरोध पुर्‍याउन सकिने साँघुरो समुद्री मार्ग)हरूमध्ये हर्मुजको जलडमरु संयुक्त राज्य अमेरिका र ठुला आर्थिक शक्तिका लागि भूरणनीतिक रूपमा महत्वपूर्ण मानिन्छ । किनकि, विश्व अर्थतन्त्र अझै पनि तेलमाथि अत्यधिक निर्भर छ । ओमान र इरानको बिचमा अवस्थित यस जलडमरुको उत्तरमा पर्सिया खाडी छ भने दक्षिणमा ओमानको खाडी । केही पर अरब सागर छ । जलडमरुको सबैभन्दा साँघुरो बिन्दु ३३ किलोमिटर चौडा छ, जसमा दुवै दिशामा जहाज हिँडाउन सकिने ढुवानी लेन झन् साँघुरो, केबल तीन किलोमिटर चौडा मात्र छ ।

विश्वको कुल तेल खपतको पाँच भागको एक भाग निर्यातका लागि यो साँघुरो जलमार्गबाट प्रवेश गर्नैपर्छ । विश्लेषण संस्था भोर्टेक्साको तथ्यांकअनुसार यस मार्गबाट दैनिक एक करोड ७८ लाखदेखि दुई करोड आठ लाख ब्यारेल तेल बाहिरिन्छ । पेट्रोलियम निर्यातकर्ता देशहरूको संगठन (ओपेक) का सदस्यहरू साउदी अरेबिया, इरान, संयुक्त अरब इमिरेट्स (युएई), कुवेत र इराकले उत्पादन गर्ने अधिकांश कच्चा तेल यस जलडमरुबाट भित्र पर्छ । तिनले एसियामा निर्यात गर्ने तेल यही भागबाट निकाल्नुपर्छ । अमेरिकाले बहराइनमा आधार बनाएर राखेको पाँचौँ फौज यही क्षेत्रका व्यावसायिक ढुवानीको सुरक्षाका लागि तैनाथ गरिएको हो । 

इरानले चाह्यो भने बन्द हुन सक्छ हर्मुज
यो जलडमरु बन्द गर्ने धम्की हालसम्म इरानले मात्र दिएको छ । यदि उसले बन्द गर्ने दिशामा अघि बढ्यो भने पहिलो दुई–तीन किलोमिटर चौडा ढुवानी लेनमा बारुदी सुरुङ ( माइन) राख्नुपर्ने हुन्छ । यसका लागि ठुलो परिणामा बारुद आवश्यक पर्छ । इरानसँग यस्तो सामाग्री उलेख्य संख्यामा रहेको विश्वास गरिन्छ । तथापि, यसका लागि तेहरानसामु हतियार सफलतापूर्वक राख्नुपर्ने चुनौती खडा हुनेछ । किनकि, पूर्ण हतियार राख्नुपहिले गरिने अभ्यास अपेक्षाकृत छिटो गर्नुपर्नेछ । र, यो पनडुब्बीमाथि निर्भर हुनेछ । इरानसँग तीनवटा ठुला रुसनिर्मित किलो समुह र मध्यम आकारको घदिर वर्गका पनडुब्बीको फ्लिट छ ।

समुद्री बारुदसँगसँगै इरानले आफ्नो तटतर्फबाट जहाजलाई निसाना बनाएर राखिने तोप, साना द्रुत गस्ती डुंगाहरू साथै हवाई तथा समुद्री ड्रोनको संयोजन तैनाथमा राख्नेछ । तर, त्यसरी तैनाथ गरिने संयन्त्रमाथि इजरायल र सम्भवत: अमेरिकाले तुरुन्तै आक्रमण गर्ने सम्भावना छ । तथापि, समुद्रमा राखिएका बारुदी खानी हटाउने कार्य भने निकै जटिल हुनेछ । सन् १९९१ को खाडी युद्धमा इराकी बारुदी सुरुङबाट दुई अमेरिकी युद्धपोत, ‘युएसएस त्रिपोली’ र ‘युएसएस प्रिन्सटन’ क्षतिग्रस्त भएका थिए ।

इन्टरनेसनल इन्स्टिच्युट स्ट्राटेजिक स्टडिजका विश्लेषक निक चाइल्ड्सका अनुसार इरानले जलमार्गमा ‘धेरै ठुलो अवरोध निम्त्याउन सक्छ ।’ साथै ऊसँग यस जलमार्ग खुला राख्न अमेरिकी र अन्य नौसेना एकाइले गर्ने प्रयासलाई पनि प्रभावित बनाउन सक्ने क्षमता छ । तथापि ‘हर्मुजको जलडमरु बन्द गर्ने इरानको प्रयासले व्यापक अमेरिकी सैन्य प्रतिक्रिया सामना गर्नुपर्ने’ निश्चित रहेको उनले बताए । 

यो जलमार्ग बन्द भयो भने के हुन्छ ?
इरानले यो जलडमरु बन्द गर्‍यो भने तेलको मूल्यमा वृद्धि गराउनेछ । अमेरिका र विश्वभर मुद्रास्फीति देखिनेछ । तथापि, यसबाट इरान आफैँलाई पनि हानि हुनेछ । इरानी तेल ढुवानीका लागि पनि यही प्रवेशद्वार प्रयोग हुन्छ । र, हर्मुज बन्द भयो भने यसबाट प्रभावित हुने खाडीका अरबी देश पनि आफ्नो हित रक्षाका लागि युद्धमा तानिने जोखिम हुन्छ ।

विशेषगरी, जलडमरु बन्द गर्नाले चीनलाई उल्लेखनीय रूपमा हानि पुग्नेछ । विश्वको दोस्रो ठुलो अर्थतन्त्र चीनले इरानले गर्ने कुल तेल निर्यातको लगभग ९० प्रतिशत हिस्सा खरिद गर्छ (अन्य देशले भने अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिबन्धका कारण इरानी तेल किन्दैनन्) । पछिल्लो तनावमा अमेरिकी विदेश सचिव मार्को रुबियोले यसअघि नै इरानलाई यो जलमार्ग बन्द गर्नबाट रोक्न चीनसँग सहयोगको आह्वान गरेका थिए । ‘म चिनियाँ अधिकारीलाई यस विषयमा तेहरानलाई फोन गर्न प्रोत्साहित गर्छु । किनभने, तिनीहरू आफ्नो तेलका लागि हर्मुजको जलडमरूमा धेरै निर्भर छन्,’ रुबियोले फस्क न्युजसँगको अन्तर्वार्तामा भनेका थिए । 

तथापि, अमेरिकी मध्यस्थतामा इरान–इजरायलबिच युद्धविराम सहमति भएपछि यो जलमार्ग बन्द हुने चिन्ता अहिलेका लागि टरेको छ । द गार्जियनबाट