विश्वव्यापी तापमान भन्नेबित्तिकै अब गर्मी बढ्ने भयो भन्ने आमबुझाइ हुन्छ । तर, विश्व तापमानले गर्मी  मात्र बढाउने होइन, यसले प्रकृतिमा पारेको असरले अतिवृष्टि, अनावृष्टि, वनजंगलमा डढेलोजस्ता थुप्रै वातावरणीय असन्तुलनजन्य घटना पनि बढ्छन् । अहिले आममानिसलाई समेत सहजै दृष्टिगोचर र अनुभव हुने गरी विश्वव्यापी तापमान बढिरहेको छ । तापक्रममा भइरहेको वृद्धिका प्रमुख कारकमा जीवाश्म इन्धनको अत्यधिक प्रयोग, वनजंगल फँडानी र पशुपालन रहेका छन् । 

यी मानव सिर्जित गतिविधिले वातावरणमा प्राकृतिक रूपमा रहेको हरितगृह ग्यासमा अचाक्ली वृद्धि गरिरहेको छ । पृथ्वीको वायुमण्डलमा रहेका केही ग्यासले हरितगृहमा राखिने सिसाले जस्तै काम गर्छन्, तिनले सूर्यको तापलाई छेकेर फर्किएर अन्तरिक्षमै जानबाट रोक्छन् । जति धेरै तापलाई वायुमण्डलले बाहिर जान रोक्छ, उति नै तामक्रम बढ्दै जान्छ । साथै, कार्बनडाइअक्साइडजस्ता ग्यास बढी ओजन तहमा क्षय हुन्छ र धेरैभन्दा धेरै विकिरणले पृथ्वीमा प्रवेश पाउँछन् । यसले पनि वातावरणीय सन्तुलनलाई बिगार्छ । 

कोइलामा आधारित औद्योगिक क्रान्तिको युग सन् १८५० देखि १९०० बीचको ५० वर्षको अवधिमा औसत विश्व तापमान ०.६ डिग्रीले बढेको देखिन्छ । विश्व वातावरण संगठन (डब्लुइओ) का अनुसार सन् २०११–२०२० त्यसयता रेकर्ड गरिएको सबैभन्दा तातो दशक रह्यो । सन् २०१९ मा विश्वव्यापी औसत तापमान पूर्वऔद्योगिकस्तरभन्दा १.१ डिग्री माथि पुगेको देखिन्छ । मानवप्रेरित विश्व तापमान वर्तमानमा प्रतिदशक ०.२ डिग्री सेल्सियसको दरले बढिरहेको छ । पूर्वऔद्योगिक समयको तापमानको तुलनामा दुई डिग्री सेल्सियसको वृद्धि प्राकृतिक वातावरण, मानव स्वास्थ्य र कल्याणका दृष्टिले गम्भीर नकारात्मक प्रभावयुक्त हुनेछ । यस स्तरको वृद्धिमा विश्वव्यापी वातावरणमा खतरनाक र विनाशकारी परिवर्तन हुने उच्च जोखिम रहन्छ । यसकारण, संयुक्त राष्ट्रसंघीय जलवायु सम्मेलन कोप–२५ मा विश्वव्यापी तापक्रमलाई दुई डिग्री सेल्सियसभन्दा मुनि १.५ डिग्री सेल्सियसमा सीमित गर्ने प्रयासलाई जारी राख्न मुलुकहरूबीच सहमति भएको छ ।

हाम्रा हरेक दिनका गतिविधिले पृथ्वीको तापक्रम बढ्नमा टेवा पुगिरहेको हुन्छ । जस्तो कि घरबाट निस्किने प्लास्टिकजन्य फोहोर होस् वा खेतिबालीबाट निस्किने पराल, छ्वाली अथवा अरू पात–पतिंगर जलाउँदा होस्, कार्बन उत्सर्जन भइरहेकै हुन्छ । हामीलाई लाग्छ, यति त हो नि ! तर यी क्रियाकलाप वातावरणका लागि घातक छन् । हरेक दिन निस्किने कुहिने, नकुहिने, प्लास्टिकजन्य, विद्युतीय फोहोरलगायत सबै प्रकारका फोहोरको उचित व्यवस्थापन हुन नसक्दा हामीले आजको दिन मात्र नभएर भविष्यमा समेत अनेकन् चुनौती भोग्नुपर्ने हुन्छ । विकसित देशले जति हरितगृह ग्यास उत्पादन गर्छन्, विकासशील देशले त्यति गर्दैनन् । तर, नेपालजस्ता अन्य उत्सर्जन कम गर्ने देशले पनि जलवायु परिवर्तनका विनाशकारी प्रभाव भने उत्तिकै भोग्नुपर्ने हुन्छ । साना, अविकसित र अल्पविकसित देश विश्वव्यापी तापमान वृद्धिका लागि जिम्मेवार छैनन् । तर, हाम्रो जस्तो कृषिमा आधारित देशले जलवायु परिवर्तनको असर उल्लेख्य नै भोग्नुपर्ने हुन्छ । 

तापमान वृद्धिसम्बन्धी समस्याको हल वैकल्पिक अर्थात् सफा ऊर्जा नै हो । प्राकृतिक स्रोतहरूमा, वैकल्पिक ऊर्जाको सबभन्दा उत्तम र अविनाशी स्रोत सौर्य शक्तिको उचित प्रयोग हो । यो प्रभावकारी र दिगो समाधान पनि हो ।

प्राकृतिक प्रकोप कम गर्न हरेक क्षेत्रका मानिसको उत्तिकै भूमिका रहन्छ । हरेक काम गर्दा वैज्ञानिक तरिकाबाट गर्न सके केही हदसम्म पृथ्वीको तापमान कम गर्न योगदान पुग्छ । यसमा भौतिक विज्ञान र यसमा संलग्न व्यक्तिको भूमिका बढी नै अपेक्षित हुन्छ । वैकल्पिक उपाय नअपनाई प्राकृतिक स्रोतसाधनको अत्यधिक दोहन गर्दा, वातावरणमा कार्बनडाइअक्साइड, मिथेनजस्ता हरितगृह ग्यास उत्सर्जन भइरहेका छन् । हाम्रो यो प्रवृत्ति नै अहिलेका समस्याको जड हो । यी सबै समस्याको हल भनेको वैकल्पिक अर्थात् सफा ऊर्जा नै हो । प्राकृतिक स्रोतहरूमा, वैकल्पिक ऊर्जाको सबभन्दा उत्तम र अविनाशी स्रोत भनेकै सौर्य शक्तिको उचित प्रयोग हो । 

यो प्रभावकारी र दिगो समाधान पनि हो । सौर्य शक्तिलाई अन्य प्रकारको ऊर्जामा पनि परिणत गर्न सकिन्छ । उदाहरणका लागि हाइड्रोजन इन्धन । खेर गएको पानीलाई सौर्य ऊर्जाबाट फोटोइलेक्ट्रोलाइसिस प्रक्रियाबाट विभाजन गरी हाइड्रोजन र अक्सिजनमा छुट्याउन सकिन्छ । हाइड्रोजनलाई इन्धनका रूपमा र अक्सिजनलाई अन्य उद्देश्यमा प्रयोग गर्न सकिन्छ । हाम्रो सानो प्रयासले जलवायुमा ठूलो परिवर्तन त नआउला तर यस विधिबाट केही हदसम्म भए पनि इन्धनमा परनिर्भरता हटाउनचाहिँ सकिन्छ ।

भौतिकशास्त्री अथवा वैज्ञानिकहरूको यसमा ठूलो भूमिका हुन्छ । यस विषयमा आधारभूत खोज भइसकेका छन् । अहिले धेरै वैज्ञानिकको ध्यान कसरी यसलाई उच्च क्षमतायुक्त बनाउन सकिन्छ भन्नेमा छ । यदि जलस्रोतको हाम्रो जस्तो धनी देशमा यस क्षेत्रमा काम गर्न सके हामीलाई भविष्यमा निकै ठूलो लाभ मिल्न सक्छ । विकसित देशमा कसरी इलेक्ट्रोलाइसिसको क्षमता अभिवृद्धि गर्न र धेरै हाइड्रोजन इन्धनको उत्पादन गर्न सकिन्छ भन्नेमा प्रयास भइरहेको छ । उनीहरूले यसको अनुसन्धान तथा विकासमा निकै धनराशी खर्चिरहेका छन् । राम्रै संख्यामा भौतिकशास्त्री र इन्जिनियर उत्पादन गर्ने हाम्रो देशमा यस्तो विषयले उचित स्थान नपाउनु भने विडम्बना हो । 
(पौडेल पिएचडी स्कलर हुन्)