साकेला उँभौली चाड : ‘प्राकृतिक विपत्ति नपरोस्’ भन्ने कामना गरिँदै

किराँत समुदायको प्रमुख चाड साकेला (उँभौली) आजदेखि औपचारिक रूपमा सुरुवात भएको छ । तीन चुल्हा तथा भूमिको पूजा गर्दै ‘खेतीपाती सप्रियोस्, रोगव्‍याध नलागोस्, प्राकृतिक विपत्ति नपरोस्’ भन्ने कामनासहित महिना दिनसम्म साकेला (उँभौली) चाड मनाउने चलन छ ।

साकेला उँभौलीको अवसरमा किराँत समुदायको बसोबास रहेको प्रत्येक गाउँ तथा बस्तीमा युवायुवती, केटाकेटी र बुढापाकाको जमघट तथा ढोल–झ्याम्टासहित साकेला गीत र नाचले गुञ्जयमान बन्ने गरेको छ ।

माझ किराँत भनेर चिनिने खोटाङका किराँतबस्ती रहेको हरेक गाउँ तथा बस्तीमा साकेला सिली प्रदर्शन गर्दै शुभकामना आदानप्रदानसहित महिना दिनसम्म साकेला उँभौली चाड मनाउने गरिएको छ ।

साकेला उँभौली चाड अन्नबाली छर्ने (रोप्ने) वेला अर्थात् वैशाख पूर्णिमादेखि महिना दिनसम्म मनाउने गरिन्छ । साकेला उँभौलीको अवसरमा परम्परागत वेशभूषामा सजिएका दाजुभाइ, दिदीबहिनी, बुबाआमा, इष्टमित्र एक ठाउँमा भेला भएर गोलो घेरामा ढोल र झ्याम्टा बजाउँदै साकेला गीत गाएर साकेला सिली नाच्ने गरिन्छ ।

साकेला उँभौलीको अवसरमा किराँत राईहरूको ऐतिहासिक थलो मानिएका जिल्लाका विभिन्न ठाउँमा विधिवत् रूपमा पूजाआजा गरिएसँगै यो चाड मनाउने प्रचलन छ । किराँत समुदायको हरेक घरमा तीन चुल्हा पुज्नुका साथै साकेला थानमा भूमिको पूजाआजा गरेपछि साकेला गीतको भाका तथा ढोल र झ्याम्टाको तालमा हात र खुट्टाले सिली टिप्दै ठुलो चउरमा गोलो घेरा हालेर साकेला नाचिन्छ ।

किराँत समुदायको उदगमस्थल मानिने खोटाङको हलेसी तुवाचुङ नगरपालिकामा अवस्थित तुवाचुङ–जायाजुङ, दिक्तेल रूपाकोट मझुवागढी नगरपालिकाको मझुवागढी, रूपाकोट र मेरुङ, जन्तेढुंगा गाउँपालिकाको जन्तेढुंगा र छोङ्खालगायत धार्मिक तथा पर्यटकीय स्थलका साथै साकेला थानमा साकेला नाचिन्छ ।

छिटको गुन्यु मखमलको चोली, पहेँलो पटुकी, खाँडीको दौरासुरुवाल, ढाका टोपीलगायत किराँती मौलिक वेशभूषामा ठाँटिएर हरेक किराँतीका घरघरमा नाच्दै गाउँदै हर्षोल्लासका साथ मनाइने यो चाडमा किराँत समुदाय मात्र नभएर गैरकिराँत समुदायका युवायुवतीसमेत औपचारिक तथा अनौपचारिक कार्यक्रममा सहभागी भएर साकेला सिली नाच्ने गर्छन् ।

चराचुरुंगी तथा जीवजन्तुको नक्कल गर्दै ढोल/झ्याम्टाको तालमा सुम्निमा र पारुहाङले सम्पूर्ण सृष्टिजगतकाे रक्षा गरून् भन्ने कामनासहितका सन्देशमूलक गीत गाउँदै साकेला उँधौली–उँभौली मनाइन्छ । खुला आकाशमुनि ठुलो मैदानमा गोलो घेरा हालेर संयुक्त रूपमा नाचगान गरी हर्षोल्लासपूर्वक साकेला नाचिन्छ ।
बालकदेखि युवा तथा वृद्धवृद्धासम्म एउटै लहरमा सामूहिक रूपमा नाचिने साकेला नृत्यले आदिवासी जनजाति समुदायको सामूहिक भावना प्रदर्शन गर्छ । हातखुट्टाको चालले पंक्तिबद्ध रूपमा साकेला सिली नाच्दा प्रस्तुत गर्ने शरीरको हाउभाउ र अभिनयमा खोरिया फाँडेको, अन्नबाली लगाएको, गोडमेल गरेको र बाली उठाएर थन्क्याएको जस्ता कृषि कार्यमा गरिने प्रक्रिया प्रदर्शन गरिन्छ ।

१० स्थानीय तह रहेको खोटाङमा दिक्तेल रूपाकोट मझुवागढी नगरपालिकामा अवस्थित किराँत ऐतिहासिकस्थल मझुवागढीबाट औपचारिक रूपमा सुरुवात गरिने साकेला उँभौली चाड महिना दिनपछि दिक्तेलको माटीकोरे खेलमैदानमा सिली प्रदर्शनी तथा शुभकामना आदान–प्रदान गर्दै समापन गर्ने चलन छ ।

समापनको अवसरमा जिल्लास्थित राजनीतिक दलका प्रमुख तथा प्रतिनिधि, जनप्रतिनिधि, कार्यालय प्रमुख तथा सुरक्षा निकायका प्रमुख, विभिन्न जातीय संघसंस्थाका प्रतिनिधिलगायतलाई सहभागी गराएर सामूहिक रूपमा साकेला सिली नाच्न लगाउने गरिन्छ ।

साकेला चाडले जातीय, धार्मिक तथा सांस्कृतिक सदभावका साथै आपसी मेलमिलाप कायम गर्दै द्वन्द्वलाई निरुत्साहित गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्ने किराँत राई यायोख्खा खोटाङका अध्यक्ष युगसन किराँतले बताए ।

‘साकेलामा विशेषगरी प्रकृति र पितृको पूजा गर्दै आपसमा शुभकामना आदान–प्रदान गर्ने गरिन्छ । वर्षमा दुईपटक मनाइने साकेला चाडले किराँत र गैरकिराँतबिच आपसी सदभाव र बन्धुत्वसमेत कायम गर्न सघाउ पुर्‍याउँछ,’ उनले भने, ‘साकेला चाड अन्नबाली छर्ने वेला अर्थात् वैशाख पूर्णिमा र उठाउने वेला मंसिरे पूर्णिमाको अवसर पारेर वर्षमा दुईपटक मनाउने चलन छ । यसले पराइघर गएका छोरीचेली र बाउमाइती भेटेर दुःख/सुखको कुराकानी गर्ने वातावरणसमेत सिर्जना गर्छ । साकेला उँभौली–उँधौली चाडलाई किराँत समुदायले परापूर्वकालदेखि नै निकै महत्त्वका साथ मनाउने गरेका छन्।’

साकेला उँभौली चाड पूर्वी नेपालको खोटाङ, भोजपुर, धनकुटा, उदयपुर, ओखलढुंगा, सोलुखुम्बु, संखुवासभा, सुनसरी, इलाम, पाँचथर, झापा, मोरङलगायत किराँत समुदायको बसोबास रहेको ठाउँ तथा जिल्लामा साकेला नाच नाच्दै धुमधामकासाथ मनाउने गरिएको छ । साकेला उँधौली तथा उँभौली चाडलाई किराँत राई, लिम्बू, याक्खा र सुनुवार समुदायले मुख्य चाडका रूपमा मान्ने गरेका छन् ।

किराँत समुदायको साकेला उँभौली चाडको अवसरमा नेपाल सरकारले एक दिन अर्थात् आज सार्वजनिक बिदासमेत दिएको छ । आज किराँत समुदायको साकेला उँभौली चाडसँगै बुद्धजयन्तीसमेत परेकाले सरकारले सार्वजनिक बिदा दिएको हो ।