डा. कोइरालाको प्रश्न : कांग्रेसभित्रको मौन विस्फोट

कुनै पनि पुरानो आदर्शवादी पार्टीको खल्तीमा यति धेरै मौन विस्फोट थुप्रिएका हुन्छन् कि जब तिनको आवाज बाहिर आउँछ, त्यो घनघोर मौनताको वज्रपातजस्तै लाग्छ– एकैपटक चेतना झस्काउने, अन्तरात्मा हल्लाउने र संगठनको आत्मा खोज्न विवश बनाउने । कांग्रेस केन्द्रीय समिति बैठकमा डा. शेखर कोइरालाद्वारा उठाइएका प्रश्न पनि यस्तै विस्फोट हुन्– शब्दमा शालीन, तर चेतनामा क्रान्तिकारी ।

कोइरालाका प्रश्नले कांग्रेसको वर्तमान संकट केवल सत्ता–संघर्षको विषय होइन, यो विचारको संकट हो भन्ने देखाएको छ । विचारहीनता र सिद्धान्तहीनता पार्टीभित्र यति गहिरो छ कि त्यो केवल नेतृत्व बदल्नमा मात्र सीमित छैन, यो अब संस्था पुन: निर्माणको प्रश्न बनिसकेको छ ।

फेरि प्रसंग आउँछ संविधानको, किनकि दलहरू यसैद्वारा चल्छन् । यसका गुण र दोष आफ्नै ठाउँमा छन्, तर तिनको छाया दलको आचरणसम्म पुगेको छ । कतिपय विषयले सुधारको मार्ग खोजेको छ र संशोधनको अनिवार्यतामा पुगेको छ । राजनीतिक अस्थिरताको स्रोत निर्वाचन प्रणाली हो भनिएको छ, तर अर्को कारण नेतृत्वको आचरण पनि हो । यो कुरा नेतृत्व सुन्न तयार छैन, यही फ्युजन हो ‘गठबन्धन संस्कृति’ । 

देशको राजनीतिमा ‘गठबन्धन’ भन्ने शब्दले अब सिद्धान्तभन्दा सत्तालाई बुझाउँछ, विचारभन्दा अवसरलाई । ०७९ को निर्वाचनमा कांग्रेस माओवादीसँग काँधमा काँध मिलाएर उभियो, त्यसलाई धेरैले ‘लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको रक्षा’ भन्न खोजे । तर, यही पार्टीले केही महिनापछि एमालेसँग सत्ता साझेदारी गर्दा त्यही लोकतान्त्रिक आत्मा कुन कुनामा गुम्सिएर बस्यो, त्यसको उत्तर कसैले खोजेन । संसद्का प्रतिस्पर्धी दुई ठुला दलले सामान्य दैनन्दिन प्रशासन सञ्चालनका लागि गठबन्धन गर्नुपर्ने औचित्य स्वीकार्य मान्न सकिँदैन । त्यसबाहेकका गहन विषयमा सरकार आफैँ अग्रसर छैन । सायद कांग्रेसको नेतृत्वमा सरकार बनेको भए संविधान संशोधनको विषयमा सर्वपक्षीय सहमति बन्न सक्थ्यो होला । सम्भवत: यही बुझाइमा पछिल्लो गठबन्धनप्रति कोइरालाको प्रश्न थियो । यो केवल दलीय नीतिको व्याख्या थिएन, त्यो नेतृत्वको नांगो उत्तरदायित्वमाथिको सीधा आघात थियो– यो प्रश्नको उत्तर न पंक्तिमा बस्ने पदाधिकारीसँग रहेको छ, न मौनतामै रणनीति खोज्ने अन्य नेतृत्वसँग ।

त्यसैले, संशोधनको नाममा गरिएको पछिल्लो गठबन्धन, जहाँ सातबुँदे सहमति लेखिएको थियो, त्यो सहमति कुन गल्लीमा हरायो ? सहमति लेखिएको कागज थन्किएको सन्दुक कुन कुनामा पुरियो ? सबैको बुझाइ यही नै हो र शेखरले यसलाई प्रकट मात्र गरेका हुन् । नेताहरूलाई आफ्नै शब्दको स्मरण छैन भने जनतालाई सम्झन बाध्य बनाउनु अनैतिक हुनेछ ।

आजको कांग्रेस बिपी प्रशिक्षित कांग्रेस रहेन । कम्युनिस्टप्रति बिपीको बुझाइ अहिलेका कांग्रेसीको सत्तारोहणका लागि बाधक ठानिन्छ । आज बिपीको सालिकप्रति अनास्था प्रदर्शन गर्ने कांग्रेस मात्र होइन, स्वयं बिपीको विचारधारालाई चुनौती दिने कांग्रेस नै केन्द्रीय समितिमा विराजमान छन् । कांग्रेसभित्र कांग्रेसको शुद्धता खोज्नुपर्ने विवशतामा स्वयं कांग्रेसीजन छन् । शेखर कोइरालाले उठाएको प्रसंग थियो, बिपी कोइरालाको सालिक अनावरणसम्बन्धी । यो विषय धेरैका लागि ‘सांकेतिक’ जस्तो लागे पनि त्यो कांग्रेस आत्माको जाँचको घडी थियो । बिपीलाई सम्झनेहरू रोकिए, बहिष्कार गराइयो । पार्टीको अमुक नेताप्रति असहमति हुन सक्छ, तर आदर्शमाथि असहमति प्रकट गर्ने साहस कसरी आयो ? पार्टीको मूल विचार र संस्थापक नेताको सम्मानमाथि अनास्था र राजनीतिक आक्रमण हुनु भनेको वैचारिक भ्रष्टाचार नभए के हो ?

कांग्रेसको नेतृत्व संरचना यति जटिल बन्दै गएको छ कि न कसैले समय दिन सक्छ, न जवाफ । एक व्यक्तिले अनेक पद सम्हाल्नु सामान्य भएको छ । पदहरू काम र जिम्मेवारीमा होइन, आसन र भाषणमा व्यस्त छन् । कोही कार्यकर्ता बन्न तयार छैनन्, सबै नेता बन्न आतुर छन् । सामाजिक सञ्जाल लोकप्रियता मापन गर्ने थलो बनेको छ । पार्टीका नाममा अदृश्य कोठाबाट खोलिएका अनधिकृत फेसबुक पेज मन नपरेका नेताको हुर्मत लिने काममा प्रयोग भएका छन् ।

भ्रातृ संस्थालाई स्वतन्त्र, गतिशील र लोकतान्त्रिक बनाउनुको सट्टा शीर्ष नेताले आफूअनुकूल कार्यकर्ता उत्पादन गर्ने मेसिन बनाएका छन् । नेविसंघ, तरुण दल, महिला संघ, दलित संघ– यी सबै संगठन अहिले कांग्रेसको गहना होइन, बोझ बन्न थालेका छन् । अनशनरत तरुण दल, प्रदर्शनरत नेविसंघ, अस्तित्वमै संकटमा परेका महिला संघ र दलित संघको जिल्ला विघटन– यी सबैले एकै सन्देश दिन्छन्, ‘हामी केवल नाममा संस्था हौँ ।’ न अधिवेशन, न गतिशीलता, मात्र विधानविपरीत जम्बो कमिटी । यसरी नै संस्था चलेका छन् । शुभेच्छुक संस्थाहरूको हालत पनि त्यस्तै छ ।

गम्भीर प्रश्न अनुशासन समितिको संरचना र प्रयोगको पनि हो । पार्टीभित्र अनुशासन भनेको केवल टाउको काट्ने तरबार होइन, त्यो समान न्यायको तराजु हो । तर, आज त्यो तराजु कुन गुटको वजन हेरेर झुकेको छ– प्रश्न यहीँ छ । एउटै प्रकृतिको विषयमा कसैलाई सचेत गराइन्छ भने कसैलाई निलम्बन । यो अनुशासन हो कि आड र पक्षको व्यवस्थापन ? पार्टीभित्रको अनुशासन जब गुटमा मापन हुन्छ, तब संगठन कमजोर हुन्छ, नेतृत्व अराजक बन्छ र कार्यकर्ता झुन्डझैँ प्रयोग हुन्छन् । पर्सामा गठबन्धनका नाममा लोसपालाई टिकट दिइयो, महोत्तरीमा दिइएको टिकट खोसियो, कास्की, बागलुङ जताततै तोकी–तोकी विरोधीलाई पन्छाउन अन्य पार्टीले माग्दै नमागेको सिट गठबन्धनका नाममा थमाइयो । यी सबै राजनीतिक निर्णयका पछाडि रणनीति थियो कि केवल गुटगत साटासाट ?

किन कांग्रेसले आफ्नै भित्री मूल्य–मान्यताको विघटन गरिरहेको छ ? यो कस्तो विचारवाद हो ? कस्तो राजनीतिक आचरण हो ? के अब कांग्रेस केही व्यक्तिको सत्ताको स्वार्थमा अरू पार्टीको प्रचार संयन्त्र बन्न पुगेको हो ? गम्भीर प्रश्न यहीँ रोकिँदैनन् । १० वर्षको क्रियाशील अवधि नपुगेका व्यक्ति मात्र होइन, क्षेत्रीय अध्यक्ष वा तल्लो निकायमा पराजित भएकासमेत केन्द्रमा उक्लिए । ती प्रश्न केवल व्यक्तिगत पीडा होइनन्, ती त संस्थागत विफलताको नांगो दस्ताबेज हुन् । जब कुनै व्यक्तिले संस्थामा समर्पण गर्छ, त्यहाँको प्रक्रिया, न्याय, उत्तरदायित्वप्रति विश्वास गर्छ, त्यही व्यक्ति जब बारम्बार उपेक्षित हुन्छ, त्यहाँ विद्रोह होइन, आत्मा चिच्याउँछ ।

कांग्रेस आज क्रान्तिकारी चेतनाको खोजीमा होइन, गुटगत सन्तुलनको जालमा बाँधिएको छ । नेतृत्व संयमित देखिन्छ, तर त्यो संयम चुपचाप कुहिने वृक्षजस्तो लाग्छ । न यसमा नयाँ पालुवा पलाउँछन्, न पुराना पात झर्छन्, सिर्जनात्मक सडन भनेको यही हो ।

कोइरालाको त्यो सम्बोधन एउटा अन्तिम चेतावनी पनि हो । त्यो सम्बोधन सभालाई होइन, समयलाई सम्बोधन गरिएको दस्ताबेज हो । त्यहाँ उठाइएका प्रश्नको उत्तर मौनताले होइन, कार्यक्रम, विचार र संस्थाले दिनुपर्छ । यी प्रश्न अनुत्तरित रहेमा ०८२ मंसिर कटेपछि हुने महाधिवेशन केवल मतदानको प्रक्रिया हुनेछ, अनि विचारको शोकसभा पनि । कोइरालाका प्रश्नको मूल्य त्यतिवेला झन् बढ्छ, जब उत्तर दिनुपर्नेहरू मौन बस्छन् र यो आश्चर्यजनक हुनेछैन ।

०८२ मंसिरभित्र सम्पन्न हुनुपर्ने महाधिवेशन किन गर्न खोजिएको छैन ? यसको अन्तर्यमा सभापतिको चिरप्रतीक्षित प्रधानमन्त्रीको कुर्सी र समय लम्ब्याउने मनसाय मात्र कारण हुन सक्दैन । यसमा पदाधिकारीको मौनता पनि सहयोगी बनेका छन् । नयाँ अधिवेशनको परिणामले को पदाधिकारी रहला वा नरहला, तर यो हैसियत प्राप्त हुने कुनै ग्यारेन्टी छैन ।

क्रियाशील सदस्यता नवीकरण अधिवेशनको प्रारम्भिक कार्य हो । यसमा देखिएको ढिलाइलाई प्राविधिक मात्र मान्न सकिँदैन । यसैबिच देशभर भ्रमण र भाषण, सभा र समारोह चलेकै छन् । वक्तृत्वकला चलेकै छ, तर पार्टी चलायमान छैन । कार्यक्रमको ब्यानर फेरिए पनि, वक्ता र श्रोता दोहोरिएका छन् । समस्या पार्टीको आन्तरिक जीवनलाई कसरी व्यवस्थित गर्ने भन्नेमा रहेको हो, तर विषय उठाइन्छ शासकीय स्वरूपको । कुन विषय कहाँ उठ्नुपर्ने हो, कसले उठाउने हो, र कहिले उठ्ने हो, यसको कुनै लेखाजोखा छैन ।

समग्रमा पार्टीभित्र संस्थागत रूपमा समस्याको गहिराइमा पुग्ने न चिन्तन हुन्छ, न प्रयास । केही वर्षअघिको ‘डिजिटाइज्ड कांग्रेस’ बनाउने उद्घोष कहाँ हरायो, अत्तोपत्तो छैन । आमकार्यकर्ताका दृष्टिमा महाधिवेशन केवल नेतृत्व बदल्ने चुनावी प्रक्रिया मात्र होइन, यो आत्मपरीक्षण, नीति संशोधन र सांगठनिक पुन: नवीकरणको अवसर पनि हो । महाधिवेशन पार्टी जीवनको पुनरावलोकन गर्ने समय हो । यदि नेतृत्वले यसलाई ढिलाइ गर्ने हो भने कांग्रेसले समयमै संस्थागत शुद्धीकरणको अवसर गुमाउनेछ र सत्ताभोगी संयन्त्रको बन्दी बन्नेछ । विशेषगरी, अझ संविधानका छिद्र खोजेर कार्यकाल लम्ब्याउने प्रयास भए भने त्यो कांग्रेसको नैतिक अन्त्यको संकेत हुनेछ । त्यसैले, १५औँ महाधिवेशन तोकिएको समयमै सम्पन्न हुनुपर्ने प्रश्न सन्देह होइन– पार्टीको संरचना, सिद्धान्त र ऐतिहासिक मूल्यप्रति चिन्ताको स्वर हो । यसमा भिन्न मत राख्नुपर्ने कारण छैन ।

यो सत्ता र नेतृत्वको जवाफदेहितामाथिको प्रश्न हो । पार्टीको अधिवेशन शेखरका निम्ति मात्र आवश्यक होइन, यथार्थमा कांग्रेसको वर्तमान संकटले अधिवेशनमार्फत पुनर्जागरणको वैचारिक मार्ग खोजेको छ र यसको नेतृत्व गर्ने साहस मात्र डा. कोइरालाले गरेका हुन् ।

कांग्रेसका पछिल्ला बैठकमा अब विचारको सुगन्धभन्दा प्रभाव र पहुँचको गन्ध बढी महसुस हुन थालेको छ । पार्टीको नेतृत्व तहमा व्यापारिक पृष्ठभूमिबाट आएका केही व्यक्ति, जसको राजनीतिक प्रतिबद्धताभन्दा बढी व्यक्तिगत प्रभाव र अवसरवादमा भरोसा छ, तिनीहरू आज पार्टीकै वैचारिक मेरुदण्ड मानिने नेतालाई आलोचनाको निसानामा पारिरहेका छन् । यो प्रवृत्ति केवल राजनीतिक भूल होइन, यो कांग्रेसको ऐतिहासिक संस्कार, आदर्श र मूल्यको खुला अपमान हो ।

डा. कोइराला केवल बिपीका वंशज होइनन्, उनी बिपी विचारधाराका संवाहक पनि हुन् । एक यस्तो नेता, जसले मौनताले ढाकिएको पार्टीको आत्मालाई झक्झक्याउने साहस गरेका छन्, पार्टीको चेतनालाई ब्युँताउने अभिव्यक्ति दिएका छन् । त्यस्ता नेतामाथि पार्टीभित्रै गैरराजनीतिक पृष्ठभूमिका व्यक्तिबाट आलोचना, अपमान र धम्की आइरहनु केवल व्यक्तिगत अनैतिकता होइन, यो संस्था र विचार दुवैप्रति गरिएको गम्भीर उपेक्षा हो । यो प्रवृत्तिले के देखाउँछ भने कांग्रेसभित्र आज विचारको होइन, पैसा र पहुँचको वर्चस्व बढेको छ । यस्तो वातावरणमा बिपीका आदर्श मात्र ओझेलमा पर्दैनन्, ती आदर्शको जगेर्ना गर्नेहरू नै हेला र हमलाको सिकार हुन्छन् । के यही हो कांग्रेसको ऐतिहासिक शालीनता र लोकतान्त्रिक संस्कार ?

जब पार्टीका वैचारिक पहरेदारलाई विचारशून्य धनकुबेरहरूले प्रहार गर्छन्, त्यो कांग्रेसको आत्मामाथिको चोट हो । के अब कांग्रेसभित्र नेतृत्वको मूल्य आँट, निष्ठा र वैचारिक स्पष्टताले नापिनेछैन ? के त्यसको ठाउँ अहिले पहुँच, पैसाको बल र चाकरी संस्कृतिले लिने हो ?

यी प्रश्न केवल भावनात्मक प्रतिक्रिया होइनन्, यी चेतावनी हुन् । कांग्रेसको मूल आत्मालाई बाँच्न दिने कि मर्न दिने भन्ने प्रश्न आज पार्टीभित्र उठेको छ । यस्तो अवस्थामा सत्य बोल्नेलाई एक्लो बनाइन्छ भने त्यो पार्टीको पतनको मार्ग हो, पुनर्जागरणको होइन ।

त्यसैले, कांग्रेसभित्र सत्यको रक्षा गर्नु, विचारको संरक्षण गर्नु र वैचारिक नेतालाई सम्मान गर्नु केवल राजनीतिक मर्यादा होइन, संस्थागत अस्तित्वको सर्त हो । कांग्रेस विचारबाट टाढिएको अर्थमा शक्तिमा पुग्छ भने त्यो सफलता होइन, आत्मघात हुनेछ ।

(चालिसे कांग्रेस महासमिति सदस्य हुन्)