फितलो विपत् पूर्वतयारीले निम्त्याउन सक्ने संकट

मौसम पूर्वानुमान महाशाखाले यस वर्ष विगतको भन्दा धेरै पानी पर्ने प्रक्षेपण गरेको छ । देशका अन्य भूभागमा पानी परिरहेको भए पनि मधेशमा मौसम राम्रोसँग बदली हुन सकेको छैन । 

असार खडेरीमा बितेको मधेशमा धान रोपाइँ प्रभावित त भयो नै, खानेपानीको समेत संकट गहिरिन थालेपछि चौतर्फी चिन्ता बढेको छ । आकाशको पानी पर्न नसकेपछि भूमिगत जलसतह  गहिरिँदै गएको तथ्यांकले देखाएको छ । तराई–मधेशको अहिलेको टड्कारो चिन्तासँगै अर्को विपत्तिको आकलन स्थानीयले गर्न थालेका छन् । साउनको पहिलो हप्ता बित्नै लाग्दा झरी नदेखेका स्थानीय अब हुने वर्षाको रूप कस्तो होला भनेर चिन्तित बनेका हुन् ।

यस वर्ष विगतको भन्दा धेरै वर्षा हुने मौसमविज्ञहरूको यस पहिलाकै चेतावनी हो । यस अर्थमा यस वर्ष मधेशमा हुने वर्षा सामान्य हुनेछैन । असारभरि पानी पर्न नसकेको तराईमा साउनको पहिलो हप्ता पनि उस्तै गरी टर्ने हो कि भन्ने चिन्ताले स्थानीयवासी चिन्तित छन् । सर्लाहीको लालबन्दी नगरपालिका– १३, सेतीभिरका सन्तबहादुर रखाल मगर यस वर्षको मौसमी अवस्थालाई ३२ वर्ष पहिलाको विपत्तिको पूर्वसंकेतसँग तुलना गर्छन्। यसरी ढिलो गरी भएको वर्षाले वितण्डा ल्याउने उनको अनुमान छ । 

‘वि.सं. २०५० मा पनि यस्तै भएको थियो,’ उनले स्मरण गरे, ‘असार पूरै सुक्खामै टरेको थियो । किसान खेती गर्न नपाएपछि अनिकालको चिन्ता गर्दै थिए । एक्कासि साउन ५ गते रातिबाट मुसलधारे वर्षा सुरु भयो । तीन दिन तीन रात आकाशले आँखै उघारेन । त्यसपछि देशको चारैतिर तहसनहसबाहेक केही थिएन ।’

यस वर्ष पानी नपरेपछि धान रोप्न नपाएको उनमा चामल किनेर खानुपर्ने चिन्तासँगै प्रतिकूल मौसमको डर देखिन्थ्यो । ‘आफूले गरेको खेतीबाट चामल खान कहिले खाँचो भएको थिएन,’ उनले भने, ‘यसपाला किनेर खानुपर्ने भयो ।’

अन्नको जोहोभन्दा पनि मौसमको अबको वितण्डा के हुने ? भन्ने चिन्ताले उनलाई थप सताइरहेको छ । भौगोलिक अवस्थिति नबुझी बसेका वा बसाइएका मानव बस्ती र गरिएको विकासले प्राकृतिक विपत्तिको ठुलो जोखिम निम्त्याइरहेको जिल्लास्थित मानव अधिकार आयोगका प्रतिनिधि तथा पूर्वप्रधानाध्यापक रजनीकान्त झा बताउँछन्। 

‘यस्ता प्राकृतिक विपत्तिको मूल्यांकन मानिसले घर बनाउने, बसोबास गर्ने बेलामा गर्दैनन्,’ उनले भने, ‘जहाँ खाँबो गाड्न मिल्छ त्यहीँ घर बनाइहाल्ने प्रचलनले हामी आफैँले विपत्ति निम्त्याइरहेका छौँ ।’

पानीको निकासा छेक्ने, सिमसार क्षेत्र पुर्ने, भिर काटेर घर बनाउनेजस्ता व्यवहारले पहिरो, डुबान, बाढीजस्तो चपेटामा पर्ने र जोखिम बढ्ने गरेको उनको भनाइ छ । यसतर्फ राज्यका कुनै निकायले ध्यान नदिएको झा बताउँछन् ।

‘सङ्घीयता कार्यान्वयनपछि गठित स्थानीय तहले गरेका विकासमा झन् कुनै निकास छैन,’ नागरिक समाजका महासचिव शिवचन्द्र चौधरीले भने, ‘जनप्रतिनिधि, ठेकेदार, अप्रेटर सबै इन्जिनियर उहाँहरू आफैँले आफ्नो हिसाबले विकास गरेका छन् । प्रकृतिले आफ्नो हिसाबले विनाश गर्ने पक्का छ ।’

 प्राकृतिक हिसाबले बगेका खोला र खहरेलाई मानिसले तीव्र गतिमा आफ्नो स्वार्थअनुसार घुमाउने, खुम्च्याउने, पुर्ने गर्दा जोखिम बढेको उनले बताए। 

तराईको ठाउँमा पानीले निकास नपाउने हुँदा प्रत्येक वर्ष गाउँबस्ती डुबानमा पर्ने गरेको छ । धेरै खहरे खोला र सदाबहार नदीहरू उर्लिएर गाउँबस्तीमा पस्ने गरेका छन् । विपत् व्यवस्थापन समिति सर्लाहीले तयार गरेको प्रतिवेदनअनुसार सर्लाहीमा बागमती, लखन्देखी, झिमलगायतका नदी तथा त्यसका सहायक खोलाहरू एकादशी, मनुसमारा, सोतीलगायतले जिल्लामा ठुलो भू–भाग र त्यसमा बसोबास गर्दै आएका नागरिकलाई प्रभावित पार्दै आएको छ । 

जिल्लाको बलरा नगरपालिका, रामनगर गाउँपालिका, धन्कौल गाउँपालिका, बसवरिया गाउँपालिका, विष्णु गाउँपालिका, गोडैता नगरपालिका, कौडेना गाउँपालिका, ब्रह्मपुरी गाउँपालिका र मलंगवा नगरपालिकामा यी नदीले बालीनालीमा समेत ठुलो क्षति पुर्‍याउने गरेको विगतको तथ्यांक छ । 

वर्षौँदेखि स्थानीयलाई दुःख दिँदै आएका यस्ता खोला तथा खहरेको क्षति आकलन गरेर गरिने पूर्वतयारीमा स्थानीय तह भने मौन बस्ने गरेका छन् । 

जनप्रतिनिधिसमेत हरेक वर्षा नागरिकको गाँस र बास गुमेपछि राहतको ललिपप बोकेर निर्लज्ज भएर गाउँ आउने गरेका बरहथवा नगरपालिका– ५ का दिनेश महतोले गुनासो गरे । केही वर्ष पहिलासम्म खुला भएर बग्ने आफ्नो घरअगाडिको सोती खोलाले पानी परेपछि मच्चाउने वितण्डा सम्झेर उनी चिन्तित छन् । 

‘विगतका वर्षमा नै यो खोला घरसम्म उर्लिएर आउँथ्यो,’ उनले भने, ‘यस वर्ष नगरले विकास गर्ने नाममा आधा खोला पुरेर बाटो बनाएको छ । अब के हुने हो थाहा छैन ?’

स्थानीय सरकार सञ्चालन ऐनले पालिका क्षेत्रमा विपत् व्यवस्थापनको सम्पूर्ण अधिकार र जिम्मेवारी पालिकालाई नै दिएकाे छ । तर, पालिकाहरू यसतर्फ गैरजिम्मेवार बन्ने गरेको स्थानीयको गुनासो छ । समय रहँदै गर्नुपर्ने सम्भावित जोखिम क्षेत्र पहिचान, नागरिकको जीउधनकै रक्षाका लागि गर्नुपर्ने पूर्वतयारीलाई बेवास्ता गर्ने गरेको जिल्लाको धन्कौल– ५ निवासी जितेन्द्रसिं कुशवाहाले बताए। 

विपत् पूर्वतयारीका नाममा केही पालिकाले गोदाममा त्रिपाल थुपारेर राख्नेबाहेक कुनै काम गरेका छैनन् । यसले विपतमा परेका नागरिकको पुनर्स्थापनाका लागि पर्याप्त नहुने नागरिक समाजका अगुवा चौधरीको भनाइ छ । विपतकाे अवस्थामा पीडितहरू स्थानीय तहले गर्ने व्यवहारले थप पीडित बन्ने गरेका उनको अनुभव छ । गत वर्ष पानी कम परेको सर्लाहीको दक्षिणी क्षेत्रका बलरा, रामनगर, विष्णु, कौडेनालगायतका पालिकाका सयौँ नागरिक घरबारविहीन बनेका थिए । त्यतिवेला धेरैको बालीनाली बाढी र डुबानमा परेर नष्ट भएको थियो । 

यस वर्ष बलरा नगरपालिकाले नागरिक सुरक्षाका लागि सम्पूर्ण तयारी गरेको बलरा नगरपालिकाका प्रमुख रामाशंकरप्रसाद कुशवाहाले जानकारी दिए । नगरपालिकाअन्तर्गतको १ देखि ५ नम्बरसम्मको वडा प्रभावित हुन सक्ने पूर्वानुमानअनुसार खाद्यान्नसँगै सुरक्षित आवासको पहिचान गरी तयारी गरिएको उनको भनाइ थियो । 

‘हामीले नगरअन्तर्गतको विपत् व्यवस्थापन समितिमार्फत तयारी पूरा गरेका छौँ,’ उनले भने, ‘तत्काल उद्धार गर्नुपर्दा नेपाल प्रहरी र सशस्त्र प्रहरीसँग समन्वय र सहकार्य गर्ने गरी योजना बनाएका छौँ ।’

यस पहिला जिल्लास्तरीय विपत् व्यवस्थापन समितिको बैठकमा नगरअन्तर्गतको समस्या समाधानको पहल गरेको उनले बताए। भारततर्फ निर्माण भएको एसएसबी रोडका कारण बागमती नदीको पानी नेपालतर्फ फर्किएर क्षति गर्ने गरेको प्रमुख कुशवाहाले बताए। भारतीय पक्षले ड्यामका रूपमा सडक निर्माण गरिदिएपछि विगत तीन वर्षदेखि हरेक वर्ष बलरा नगरपालिकाको पाँच वडा डुबानमा पर्दै आएको उनको गुनासो छ । 
    
जिल्ला विपत् व्यवस्थापन समितिले बल्ल साउनेको पहिलो हप्ता बैठक बसेको छ । यस बैठकबाट जिल्लामा देखिएको खानेपानी संकट समाधानको पहिलो पहल सुरु गरेको प्रमुख जिल्ला अधिकारी तुलसीबहादुर श्रेष्ठले जानकारी दिए । मलंगवा नगरपालिका, हरिपूर्वा नगरपालिका, चन्द्रनगर गाउँपालिकालगायतका स्थानमा खानेपानी नहुँदा स्थानीय नागरिक समस्यामा परेको भन्दै बैठकबाट समस्या समाधानको चौतर्फी पहल गर्ने निर्णय गरेको हो । 

यस्तै, खडेरीले धान रोप्न नपाएका किसानको राहतका लागि सिँचाइ आयोजनाको व्यवस्थापनको पहल गर्ने तथा कार्यक्षेत्र विस्तारका लागि आग्रह गर्न उनले बताए। अहिलेसम्म नपरेको पानी एक्कासि अनियन्त्रित रूपमा परे त्यसको व्यवस्थापन कसरी गर्ने योजनामा छन् भन्ने प्रश्नमा विपत् पूर्वतयारी गरिएको र आवश्यकताअनुसार स्रोत र जनशक्ति परिचालन गरिने उनले बताए। 

तथापि, जिल्लाका जोखिमयुक्त स्थान, नागरिक र जोखिमको अवस्था आकलन र स्पष्ट योजना भने बनाउन बाँकी रहेको उनको दाबी छ ।

यस वर्ष मौसम थप सक्रिय भएर वर्षा अधिक हुने प्रक्षेपणले त्यसबाट सिर्जना हुने विपत् जोखिम बढ्ने सहजै अनुमान लगाउन सकिन्छ । तर, त्यसको पूर्वतयारी सोहीअनुसार हुन नसक्नुले विपतपछिको ठुलो क्षतिको संकेत गरेको जानकारहरूको भनाइ छ ।