भारतीय मिडियाले देखाएको लज्जास्पद उग्र राष्ट्रवाद 

‘पाकिस्तानी प्रोपागान्डाको भन्डाफोर’, भारतीय वायु सेनाको विमानलाई पाकिस्तानी सैन्यबलले खसालेपछि एकजना अवकाशप्राप्त एयर चिफ मार्सलसँग प्रस्तोताले विश्लेषणात्मक अन्तरवार्ता लिँदै गर्दा टिभीको शीर्षमा डिस्प्ले भइरहेको हेडलाइन थियो यो । भारतीय मिडिया ‘आइरोनी डिफिसिएन्ट जोन’मा छ । प्रस्तुतिको आशय तथा तौरतरिकालाई सरकारी भर्सनभन्दा अझै बढी भएकाले आफूहरूले प्रयोग गरेका शब्द हास्यास्पद थिए भन्ने महसुस ती प्रस्तुता वा न्युज टिमले ग¥यो कि गरेन, मलाई शंका लागेको छ । उनीहरूले महसुस गरेको भए पनि के आइन्दा उनीहरूले यसो नगर्लानन् त ? यस्तो सम्भावना बिरलै छ । किनभने पत्रकारिताका सिद्धान्त भाँडमा गए पनि भारतीय टिभी प्रस्तोताहरू आफूले राष्ट्रिय कर्तव्य पूरा गरेको ठान्दछन् । अनि यसरी टिआरपी बढाउने गर्छन् । 

‘पत्रकारको पूर्वसर्त राष्ट्रवादी बन्नु हो,’ आधुनिक भारतीय समाचार टेलिभिजनका वकालतकर्ता बर्नाब गोस्वामीले भने । अनि, गोस्वामीका क्लोन तथा भक्तहरूले आस्थाका साथ उनको भनाइलाई पछ्याएका छन् । निकै गम्भीर मुद्रामा देखिने युवा पुरुष तथा महिलाले चलाउने आक्रामक बहसको रूपमा आउने यस्ता राष्ट्रवादी प्रस्तुति हामीले हरेक दिन देख्ने गरेका छौँ । आज तक टिभीमा इन्डिया गेटको पृष्ठभूमि सेटमा पाँचजना पुरुष प्यानलिस्ट (हालका दिनमा महिला प्यानलिस्ट देखिएका छैनन्) एकाएक गर्दैै पाकिस्तानलाई घुँडा टेकाउने उपायहरू सुल्झाउँछन् । प्यानलिस्टले यस्तो भन्दै गर्दा दर्शकदीर्घाको अग्रपंक्तिमा रहेका एकजना दर्शकले ठूलो भारतीय झन्डा फर्फराउँछन् । ‘देशद्रोहीहरू कहाँ छन् ?’– शंस्कास्पद राष्ट्रवादी शक्तिलाई सांकेतिक औँला तेस्र्याउँदै अर्का प्रस्तोता चिच्याउँछन् । 

एउटा तेलुगु च्यानलमा प्रस्तोता स्वयं सैन्य पोसाक र खेलौना बन्दुक बोकेर टेलिभिजन स्क्रिनमा देखापर्छन् । ‘तिमी तस्बिरहरू प्रस्तुत गर, म युद्ध प्रस्तुत गर्छु,’ –क्युबा शान्त भएको र त्यहाँ कुनै युद्ध नभएको जानकारी दिएका आफ्ना रिपोर्टरलाई विलियम रान्डोल्फ हस्र्टले यस्तो भनेका थिए । भारतीय टेलिभिजन च्यानलले यसैगरी युद्ध प्रस्तुत गर्न चाहेका छन् । टेलिभिजन च्यानलभन्दा बाहिर पनि योभन्दा राम्रो स्थिति छैन । सोसल मिडियामा धेरै वरिष्ठ पत्रकारहरू जसबाट संयमको अपेक्षा गरिएको थियो, उनीहरूले पाकिस्तानी भूमिमा गरेको हवाई आक्रमणलाई लिएर भारतीय वायु सेनालाई बधाई दिन थाले । हो, व्यक्तिगत विचारमा विचारप्रति विवाद गरिँदैन, तर उग्र राष्ट्रवादलाई समर्थन गर्दा आफूलाई कट्टर राष्ट्रवादी ठान्ने तथा आफ्नो देशलाई सर्वश्रेष्ठ ठान्ने तत्वलाई बल पुग्छ । 

भारतमा अहिले कोही प्रोपागान्डामन्त्री छैन, न त कुनै कानुनले नै कसैलाई प्रधानमन्त्रीको चाकडी गर्न बाध्य बनाएको छ

पत्रकारिताको व्यावहारिक अभ्यासले तथ्यको पुष्टि गर्ने, प्रमाणका लागि सरकारलाई सोध्ने र आफ्नो देशभक्तिको प्रमाण दिन आक्रामक रूपमा प्रस्तुत हुनेभन्दा पनि निश्चित तहसम्म यस्तो कार्यबाट आफूलाई अलग राख्नुपर्ने माग राख्छ । सिंगो देशको मुड एकतर्फ मोडिएको भए पनि पत्रकार यस्तो मुडबाट बहकिनु हुन्छ ? राष्ट्रको बारेमा हरेक साँझ आउने चिच्याहट, देशभक्ति र पाकिस्तान तथा देशद्रोहीविरुद्धको निरन्तरको घृणा फैलाउने कार्य संख्यालाई हेरेर गरिएको भन्ने म सोच्थेँ । च्यानलहरूले आम्दानी गर्न नसकिरहेको अप्ठ्यारो परिस्थितिमा प्रयोग गरिने हरेक चलाखी उचित थियो । दर्शकले चाहना गरेझैँ खुराक च्यानलहरूले दिए, जसबाट दर्शक अडिन्छन् अनि यसले व्यापारको सेन्स दियो भन्ने पहिले मेरो बुझाइ हुने गथ्र्यो । 

तर, पहिलेको मेरो बुझाइमा अहिले म त्यति सारो सहमत छैन । टेलिभिजनले चलाएका ‘राष्ट्रका शत्रुहरू’ ठानिएकाविरुद्धको आक्रामक अभियान सरकारले उठाएका एजेन्डाअनुरूप छन् । केही टेलिभिजन च्यानल सरकारअनुकूल हुने खास मुड तथा कथ्य निर्माण गर्ने प्रयासमा देखिन्छन् । यस्ता टेलिभिजन च्यानल भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी तथा उनका प्रशासनका मुखपत्र वा समर्थक मात्र होइनन्, सरकारको आवाज फैलाउने शक्ति हुन् । जसले प्रोपागान्डा फैलाउँदै गर्दा अरूको आवाज दबाइरहेका छन् । राष्ट्रवादी हिस्टेरियाको फैलावट व्यापारकेन्द्रित कुटिल नीति टेलिभिजन च्यानलमा मात्र देखिएको छैन, सोसल मिडिया, ट्रोल बटालियन र झुटा समाचार उद्योगले पनि अपनाएका छन् । यस्तोमा, राष्ट्रवादी गीतका भिडियो सेयर गरिन्छन् । ह्वाट्सएप सैन्य बहादुरीका नारा तथा कथाले गुञ्जायमान हुन्छ । राजस्थानमा भएको एउटा राजनीतिक ¥यालीमा ‘यो माटोको कसम, म देश झुक्न दिन्नँ’ भन्दै नरेन्द्र मोदीले उद्घोष गरे । 

फिल्म उद्योगको केही अंश पनि उग्र राष्ट्रवादलाई बढावा दिन लागि परेको छ । निर्वाचनका समयमा अचानक ल्याइने राष्ट्रभक्तिले भरिएको फिल्मलाई लिन सकिन्छ । सेना र मोदीलाई समेत महिमा गाएर गएको केही महिनाअघि यस्ता फिल्म रिलिज गरिएका छन् । मणिकर्णिका र युरीजस्ता फिल्मलाई मन्त्रीहरूले खुलेरै प्रशंसा गरेका छन् । 
जर्मन शब्द ‘ग्लेआइस्चल्टुङ’, जसको अर्थ समन्वयजस्तो हुन आउँछ, यो भारतीय मिडिया परिप्रेक्षमा मिल्दो देखिन्छ । सन् १९३३ मा हिटलर चान्सलर बनेपछि जर्मनीको नाजीकरणका लागि यो शब्द प्रयोग भएको थियो । नाजीकरण दौरान प्रतिपक्षी तथा प्रतिस्पर्धीलाई जेल हाल्ने तथा हत्या गर्ने र अन्य राजनीतिक दलमाथि प्रतिबन्ध लगाइयो । ट्रेड युनियनलाई एउटा ब्यानरमा राखियो र यसरी राज्य र समाजका लगभग सबै संयन्त्र नाजीको कब्जामा गयो । यसको पछाडि प्रोपागान्डा अर्थात् प्रचारबाजीको प्रयोग थियो । तत्कालीन प्रोपागान्डामन्त्री जोसेफ गोएबल्सले पत्रपत्रिकादेखि म्यागजिन, थिएटर, संगीत, कलाल र त्यसताकाका नयाँ मिडिया रेडियो र फिल्मजस्ता मिडियाका सबै प्रकारलाई नियन्त्रणमा राखे । सरकारी नियन्त्रणको विरोध गर्ने कि भाग्नुपथ्र्यो, कि जेल बस्नुपथ्र्यो वा त्योभन्दा नि ठूलो सजाय भोग्नुपथ्र्यो । सबै मिडियालाई राष्ट्र वा पार्टीको सेवा मात्र लगाइएन, स्वयं हिटलरको सेवा वा चाकडीमा लगाइयो । त्यसपछि कर्मचारी र सिपाहीले राष्ट्रप्रतिको बफादारीका लागि ‘हिटलर शपथ’ खुवाउन थालियो । यसरी, नाजी पार्टीको सदस्यता नाटकीय रूपमा बढ्यो । 

फिल्म उद्योगको केही अंश पनि उग्र राष्ट्रवादलाई बढावा दिन लागिपरेको छ । निर्वाचनका समयमा अचानक ल्याइने राष्ट्रभक्तिले भरिएको फिल्मलाई लिन सकिन्छ । सेना र मोदीको समेत महिमा गाएर गएको केही महिनाअघि यस्ता फिल्म रिलिज गरिएका छन् । मणिकर्णिका र युरीजस्ता फिल्मलाई मन्त्रीहरूले खुलेरै प्रशंसा गरेका छन् ।

अहिले हामी आधिकारिक समन्वयको तहमा आइपुगिसकेका छैनौँ । भारतमा अहिले कोही प्रोपागान्डामन्त्री छैन, न त कुनै कानुनले नै कसैलाई प्रधानमन्त्रीको चाकडी गर्न बाध्य बनाएको छ । त्यसो भए, भारतीय मिडिया अहिले जुन रूपमा प्रस्तुत भइरहेका छन्, यसको के आवश्यकता छ ? आधिकारिक तहबाट बाध्यात्मक नबनाइँदा मिडियाले अहिले जे गरिरहेका छन्, यो पनि समन्वय नै हो जुन सबैभन्दा प्रभावकारी देखिएको छ । 
निजीस्तरमा रहेका नागरिकहरू सार्वजनिक रूपमा आफ्नो विचार पोख्न स्वतन्त्र छन् । पाकिस्तनलाई जोडेर शान्तिको समर्थन गर्नेले अर्काको राष्ट्रवादलाई आक्रामक देख्न सक्छ भने राष्ट्रवादलाई जोडेर शान्तिको समर्थन गर्नेले पाकिस्तानलाई आक्रामक देख्न सक्छ । सोसल मिडिया वा ह्वाट्सएप ग्रुपमा प्रयोगकर्ताले उग्र विचार राख्न सक्छन् । तर, यसलाई स्वतन्त्र अभिव्यक्तिका रूपमा हेर्न सकिन्छ । 

यद्यपि, मिडियालाई यस्तो सुविधा छैन । वस्तुनिष्ठ र सन्तुलित हुनुपर्ने व्यावसाहिक प्रतिबद्धता पत्रकारमा हुन्छ । जसले तथ्य प्रस्तुत गर्नुपर्छ, शक्तिमा रहेका निकायलाई प्रश्न गर्नुपर्छ । पत्रकार सरकार वा प्रोपागान्डाका माध्यम होइनन् । पत्रकारले व्यक्तिगत विचार राख्न सक्छन्, तर रिपोर्टिङ गरिरहँदा यस्ता विचार परै राख्नुपर्छ । यसो गर्दा उनीहरूको देशभक्ति प्रतिविम्बित नभए पनि पाठक वा दर्शकसमक्ष उनीहरूले राख्ने व्यावसायिक प्रतिबद्धताको अंश हुनेछ । भारतीय टेलिभिजन मिडियाले व्यावसायिकताका सिद्धान्त छाडेको लामो समय भइसक्यो, तर पनि राष्ट्रवादको हिस्सा भएको भन्दै उनीहरूले गर्व गरिरहेका छन् । उनीहरू राष्ट्रवादको खोल ओढ्न चाहन्छन् । अनि, सत्ताधारी पार्टीको उद्देश्य तथा एजेन्डामा आफूलाई जोड्न पाउँदा उनीहरू मख्ख छन् । उनीहरू परिवर्तन होऊन् भन्ने अपेक्षा गर्नु पनि अपरिपक्वता हुनेछ । तर, यो समय उनीहरूले अति गरेका छन् । अहिलेको स्थिति खतराको हिसाबले उच्च छ भने परिस्थिति नियन्त्रणभन्दा बाहिर जान सक्ने सम्भावना छ । समान्य अवस्थामा पाकिस्तानको विरोध वा आलोचना गर्नु फरक कुरा हो । तर, अहिले सामान्य अवस्था होइन । जनताको नेतृत्व गर्ने सरकारले पाकिस्तानप्रति उग्र घृणा देखाउँदा र दबाबमा आएर पाकिस्तानविरुद्ध कडा कदम चाल्ने स्थितिले निकै खतरनाक स्थितितर्फ धकेल्नेछ । 

मिडियाले फुकेका कुरा सार्वजनिक मतमा बदलिन सक्छ । जसलाई सरकारले नागरिकबाट प्राप्त समर्थनको रूपमा लिन सक्छ । यस्तो अवस्थाबाट राजनीतिक दलले चुनावी फाइदा लिन सक्ने बुझाइ केहीको छ भने यस्तो अवस्था नियन्त्रणभन्दा बाहिर जान पनि सक्छ । अझै पनि मिडियाको प्रभावकारी भागले जिम्मेवारी बोध गरेको छैन । अन्य मुलुकप्रति उनीहरूले फैलाइरहेको घृणा घिनलाग्दो तथा लज्जास्पद छ । देशको धर्मनिरपेक्षताको संरचनालाई समेत यसले देशमा गम्भीर दीर्घकालीन असर पुर्‍याउन सक्छ । यो समयको इतिहास लेखिँदै गर्दा घृणाको वातावरण सिर्जना गर्न मिडियाले खेलेको उग्र तथा गैह्रजिम्मेवार भूमिकाले पनि इतिहासको पानामा विशेष ठाउँ पाउनेछ । 

सिद्धार्थ भाटिया भारतीय समाचार संस्था द वायरका संस्थापक सम्पादक हुन् । द वायरबाट